ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΥ

Στο πλαίσιο της προσπάθειας του Θεόδοτου για μία περεταίρω εμβάθυνση στο θέμα του Γνωστικισμού  και της σχέσης του με τον μοντέρνο κόσμο, δημοσιεύουμε αποσπάσματα από τη μετάφραση μιας μελέτης ακαδημαϊκού επίπεδου, για να γνωρίσουν οι αναγνώστες μας την έρευνα που διεξάγεται για αυτό το θέμα στο εξωτερικό.

Μελέτη  του  Sergio  Fumagalli  

Μετάφραση - επιμέλεια  Ιωάννης Αυξεντίου

1. ΟΙ  ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ  ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

Aβραξάς, ένας εκ των Μέγα Αρχόντων στο Γνωστικισμο

Μετά την σύντομη εξέταση της προβληματικής του ορισμού της Γνώσης (Γνωστικισμού), της έρευνας για την καταγωγή της και τον εντοπισμό ορισμένων ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, μπορούμε να  σκιαγραφήσουμε τις διαφορετικές θέσεις των μελετητών όσον αφορά τις επιδράσεις που ο γνωστικισμός συνέχισε να εξασκεί πάνω σε άλλα κινήματα που ανέκυψαν στους αιώνες που ακολούθησαν μέχρι τις ημέρες μας.

Ο Samek Lodovici τίθεται σίγουρα ανάμεσα στους συγγραφείς που βλέπουν μία επιστροφή των γνωστικών τάσεων σε ορισμένες εκφάνσεις του σύγχρονου πολιτισμού. Ο ίδιος αναφέρει ορισμένους από εκείνους που  επέκτειναν την έρευνα των γνωστικών μοντέλων σε άλλες ιστορικές εποχές: Ο Baur , που μόλις λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του Χέγκελ, χάραζε την πρώτη γραμμή της συνέχειας μεταξύ των γνωστικών εικασιών της αρχαιότητας και την φιλοσοφία της θρησκείας του ιδεαλισμού• Ο  Jonas  και  ο  Voegelin  για την σύνδεση με τον υπαρξισμό και τον μηδενισμό• Ο ίδιος ο Voegelin και ο Topitsch για τις επιδράσεις στην μαρξιστική σκέψη• Ο Przywara  για τις σχέσεις με την σκέψη του Schelling και του Baader• επίσης, αναφέρει ως μία γνωστή περίπτωση σύγχρονου γνωστικισμού, η οποία επανακτά τα τυπικά θέματα της επιθυμίας για παντοδυναμία του αρχαίου γνωστικισμού, το έργο του  Bloch.

Μετά, ο Voegelin, θεωρεί σημαντικό το έργο του Taubes για να εδραιώσει την ύπαρξη της συνέχειας μεταξύ του αρχαίου γνωστικισμού και, διαμέσου του Μεσαίωνα, του σύγχρονου πολιτικού γνωστικισμού, και το έργο του Cohn για την κατανόηση των ουσιαστικών σημείων των πολιτικό-θρησκευτικών σεκτών που ήταν ενεργές από τον ενδέκατο έως τον δέκατο έκτο αιώνα.

Η θέση του Filoramo, είναι πιο πολύπλοκη. Από τη μία πλευρά, ο ίδιος εντοπίζει μια πολύπλευρη ποικιλία των εκδηλώσεων που αποκαλούνται γνωστικές: έναν φιλοσοφικό γνωστικισμό που διασχίζει όλη την νεωτερικότητα από τον Διαφωτισμό έως τον μηδενισμό• στενά συνδεδεμένη με αυτόν, έναν πολιτικό γνωστικισμό που αντιπροσωπεύεται από τα επαναστατικά, άθεα ή νέο-παγανιστικά ολοκληρωτικά συστήματα. Δίπλα από την πολιτική διάσταση, θέτει και τον ''επιστημονικό γνωστικισμό'', λόγω της τάσης μερικών επιστημόνων να παρουσιάζουν και αυτοί  ολοποιητικές  θεωρίες για να εξηγήσουν το σύμπαν. Η γνώση  ως  «απόλυτη γνώση», εφιστά επίσης την σύγκρουση μεταξύ  Πίστης και  Γνώσης, και αυτό είναι για τον Filoramo το κεντρικό θέμα της θεολογικής παραλλαγής. Τέλος, ο χαρακτήρας της αίρεσης του Γνωστικισμού  είναι η βάση  μια άλλης εκδοχής, εκείνης της εσχατολογικής, η οποία γεννά επίσης το κοινωνιολογικό υποείδος του σεχταρισμού,  ο οποίος παρουσιάζει μία μεγάλη πολυπλοκότητα μορφών και εκφράσεων. Ο Filoramo εντοπίζει τρία στάδια επίδρασης στη σύγχρονη κουλτούρα: ένα πρώτο φιλοσοφικό στάδιο που υλοποιείται μέσω των διασκέψεων του Eranos (Eranos foundation) στην Ascona (Ελβετία), στις οποίες συμμετείχαν πολλές γνωστές προσωπικότητες από τον κόσμο της κουλτούρας (ο  Jung, ο Hillman, ο Corbin, ο Durand, ο Scholem κλπ)• ένα δεύτερο στάδιο, που  εκφράστηκε με  την διάδοση του μαζικού αποκρυφισμού, με διάφορες ''μυητικές'' ομάδες, και τέλος, μία μορφή λαϊκού γνωστικισμού, που χαρακτηρίζεται ως επί το πλείστον από μία ''ψυχική διάθεση'', όπως ήταν το New Age.

Ο  Samek Lodovici  επισημαίνει  με σαφήνεια το γεγονός ότι  ο γνωστικισμός αποτέλεσε ανέκαθεν μία ριζική αντίθεση στον Χριστιανισμό :  "κάνοντας μία συνοπτική περιγραφή του χάρτη της γνωστικής νοοτροπίας, γίνεται αμέσως ξεκάθαρη η αδυσώπητη εχθρότητα  που  υπάρχει μεταξύ αυτής και του χριστιανισμού, ή , γενικά, μεταξύ αυτής και της  κοινωνίας με χριστιανική  έμπνευση.''

2. Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ  ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

Αυτό που χαρακτηρίζει τον γνωστικό δεν είναι τόσο το περιεχόμενο της διδασκαλίας, που ιστορικά προσέλαβε διαφορετικές μορφές στους τόπους και στον χρόνο, όσο η στάση της απόρριψης του κόσμου, η επιθυμία για την εξέγερση, μέσω μιας «αποκάλυψης  sui generis", η οποία δεν απαιτεί καμία πνευματική ή ηθική προσπάθεια και βιώνεται παθητικά ως τυχαία "φώτιση''. Μπορεί να επισημανθεί πως αυτά τα στοιχεία συνιστούν ένα ανατρεπτικό χαρακτήρα, μη ορθόδοξο και μη παραδοσιακό που φανερώθηκε σαφώς και αντιμετωπίσθηκε από την αντίδραση του κλασικού ελληνικού κόσμου αλλά και της Εκκλησίας.

Έτσι,  επειδή ο αρχαίος γνωστικισμός δεν παρουσιαζόταν, στο σύνολό του, ως μία ενιαία και συστηματική σκέψη, αλλά μάλλον ως ένα υπόστρωμα αποτελούμενο από κοινά χαρακτηριστικά, αναπτύσσοντας μία ποικίλα διαφορετικών συστημάτων, εναρμονισμένα με την προσωπικότητα  κάθε νέου στοχαστή, παρομοίως και ο σύγχρονος γνωστικισμός παρουσιάζει πολλά διαφορετικά στοιχεία, ενωμένα από εκείνη που ο Samek Lodovici  αποκαλεί ''γνωστική νοοτροπία''•  και εμπρός από την  προβλέψιμη αντίρρηση ότι ο όρος ''γνωστικός'' γίνεται τόσο εκτενής ώστε να μην σημαίνει πια τίποτα, ο συγγραφέας διευκρινίζει:

"Εάν γνωστική νοοτροπία, απαντούμε, μπορεί να σημαίνει(και σημαίνει) απόρριψη του δόγματος ως βέβαιου περιεχόμενου της πίστης, κατάρα που ρίχνεται πάνω στις φυσιολογικές συμπεριφορές του χριστιανού, περιφρόνηση για την τήρηση της λατρείας, εξύψωση του αυθορμητισμού, εμπαιγμό της θρησκευτικότητας και της λαϊκής ευσέβειας, και  εξύψωση ενός συγκριτιστικού χριστιανισμού ως μία μορφή  πληρέστερη και πιο υψηλή από όλες τις  θρησκείες, προσκόλληση σε μία Ecclesia spiritualis (''πνευματική εκκλησία'') αποτελούμενη από ανθρώπους που νοιώθουν τους κανόνες σαν στενά ρούχα• εάν γνωστική νοοτροπία σημαίνουν όλα αυτά, μπορούμε με ασφάλεια να υποστηρίξουμε ότι σε όλους τους συγγραφείς που εξετάσαμε, αυτή η νοοτροπία, αν και όχι συστηματικά, υπάρχει ''.

Στο απόσπασμα που μόλις παραθέσαμε, ο Samek Lodovici αναφέρεται στους συγγραφείς που εξέτασε στο βιβλίο του, και που αποτελούν μόνον μερικά παραδείγματα στο ευρύ σύγχρονο πανόραμα. Η  ανωτέρω γνωστική νοοτροπία συχνά δεν παρουσιάζεται συνειδητή, αλλά λανθάνουσα, και εμφανίζεται ως μία ψυχική διάθεση, ένα πνεύμα, που μπορεί να εντοπιστεί πιο εύκολα από έξω, παρά από αυτόν που άμεσα εμπλέκεται.

Από την πλευρά του, επίσης ο Del Noce υπερασπίζεται το κύρος της αναλογίας μεταξύ του αρχαίου και του σύγχρονου Γνωστικισμού, προειδοποιώντας αναφορικά με την κατάχρηση που γίνεται συχνά από την ιστορική αρχή της αναλογίας, σύμφωνα με την μέθοδο που αποκαλεί κοινωνιολογική  κοινοτυπία.

“Η γνωστική ερμηνεία των επαναστατικών και ολοκληρωτικών πρόσφατων φαινομένων, κινδύνευσε να εμφανιστεί μία απλή εκδοχή των πολλών ερμηνειών που διαμέσου της  χρήσης όρων  όπως   προφητισμός, μεσσιανισμός, χιλιασμός, εσχατολογισμός, ενέταξαν τον μαρξισμό στα αιρετικά κινήματα, χάνοντας έτσι την ιδιαιτερότητα.  Η κοινωνιολογική νοοτροπία, ευρέως διαδεδομένη σήμερα, ακολούθησε τις επιστημονιστικές θεωρήσεις σύμφωνα με τις οποίες, γνωστικισμός σημαίνει μία αρχαϊκή, φανταστική μορφή, ξένη  προς το μοντέρνο επιστημονικό πνεύμα. Με αυτό τον τρόπο ενισχύθηκε η συνήθης άποψη  σύμφωνα με την οποία ο μαρξισμός ως φιλοσοφία, περιέχει αρχαϊκά στοιχεία που μπορεί να έχουν ομοιότητα με την γνωστική σκέψη, και ότι σε αυτή την μορφή μπορεί να έχει, ή να συνεχίσει να έχει, επιτυχία σε χώρες που βρίσκονται  σε  προ-μοντέρνο πολιτιστικό στάδιο• αλλά στις  προοδευμένες χώρες η ιδέα της επανάστασης πρέπει να αντικατασταθεί με εκείνη της μοντερνοποίησης. Όποιος σκέφτεται έτσι δεν έχει συνειδητοποιήσει, ότι η αξιολογική εκτίμηση που ανατίθενται στην ιδέα του μοντέρνου έχει μία γνωστική καταγωγή[…].Η επιστημονικίστικη αλαζονεία προέρχεται από μία έγχυση ακριβώς εκείνου του γνωστικού πνεύματος που προτίθεται να επικρίνει.”

Ο Samek Lodovici, αντιμετωπίζει τον σύγχρονο γνωστικισμό με μία σειρά  πλαισίων , στα οποία αυτός συγκροτείται ως μία πολύπλευρη επίθεση στον Χριστιανισμό• με έναν πρωτότυπο τρόπο αυτός διακρίνει δύο μορφές επίθεσης: μία μακροδομική και μία μικροδομική.

"Η πρώτη μορφή είναι μία άμεση, μετωπική  επίθεση στις  Αρχές του Χριστιανισμού, τέτοια ώστε να του αδειάζει εντελώς  τον εσωτερικό πυρήνα, και αυτό διαμέσου  μίας τεχνικής διάλυσης που έχει ένα συγκεκριμένο όνομα σε όλα τα είδη του γνωστικισμού, η απομυθοποίηση : πρόκειται για μία ακύρωση των δογματικών περιεχομένων του Χριστιανισμού, που τείνει να τον μετατρέψει σε τέτοιο βαθμό ώστε να τον κάνει αγνώριστο. Η συστηματική απομυθοποίηση μπορεί να προβάλει επιχειρήματα φαινομενικά εκλεπτυσμένα και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, αλλά που μοιράζονται την ίδια βάση : όλα στον χριστιανισμό είναι πολύ ανθρώπινα, και όλα είναι προσβάσιμα από τις εξηγήσεις που γι αυτόν ξέρει να δώσει η ανθρώπινη σκέψη."

το γνωστικό "ανδρόγυνο"

Η απομυθοποίηση χρησιμοποιεί, σύμφωνα με τον Lodovici, πολλές μεθόδους, από τις οποίες εκθέτει  μερικές: Η ιστοριοποίηση(η εκκοσμικευμένη  ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων), η ιδεολογικοποίηση (η ερμηνεία της ιστορίας σύμφωνα με τις ιδεολογικές κατηγορίες της πάλης των τάξεων ), η αλληγοριοποίηση (τα ιστορικά γεγονότα γίνονται  σύμβολα), η ψυχολογικοποίηση (τα δόγματα είναι καρπός της προβολής των αναγκών μας), η υπαρξικοποίηση (η μείωση της αξίας της αλήθειας, ως αλήθεια που έχει νόημα για εμένα), και τέλος, η ορθολογικοποίηση (ο συστηματικός αποκλεισμός του μυστηρίου). Η μακροδομική επίθεση , που χρησιμοποιεί αυτή την απομυθοποίηση , μπορεί να εφαρμόζεται από το εξωτερικό ή από το εσωτερικό του χριστιανισμού. 

Ο δεύτερος τύπος επίθεσης , αντίθετα , κατευθύνεται προς  στους φορείς των αρχών.

"Μία μικροδομική επίθεση κατευθύνεται όχι τόσο στα θεμελιώδη θέματα του θρησκευτικού οράματος ,αλλά στην συγκεκριμένη πράξη της χριστιανικής συμπεριφοράς. Μιλώντας σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε ότι αυτός ο τύπος επίθεσης είναι μία επίθεση υπό την μορφή πολιτισμικής  επανάστασης ''

Αυτή η επίθεση, θεωρώντας τον όρο κουλτούρα υπό την ευρεία έννοια, σκοπεύει να αλλάξει τον τρόπο ζωής, της  επικοινωνίας,  να είσαι άνδρας ή γυναίκα, να είσαι πατέρας, μητέρα, σύζυγος, και στοχεύει κυρίως τους φυσικούς μεταδότες  της κουλτούρας: τη γυναίκα, στο οικογενειακό περιβάλλον, και τα μέσα επικοινωνίας  και την ίδια τη γλώσσα (= ''ομοφοβικός'', ''ξενοφοβικός'', ''σεξιστής'', κλπ) στο κοινωνικό περιβάλλον. Το βασικό μήνυμα(της επίθεσης)  είναι η εξύψωση του ατόμου, αποδεσμευμένο από κάθε όριο φυσικού χαρακτήρα.