ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ

γράφει ο Αναστάσιος Γιαννάς   
           

Αναπαράσταση του Πλατωνικού Σπηλαίου

Οι διάφοροι αναλυτές και ερμηνευτές του Πλάτωνα, έχουν ασχοληθεί διεξοδικά με όλες σχεδόν τις φιλοσοφικές εμβαθύνσεις αυτού του μεγάλου φιλοσόφου και μας έχουν παρουσιάσει αναλυτικά  τις μεγάλες αλήθειες του για την φύση του ανθρώπου και του κόσμου. Υπάρχει όμως μία αναφορά του Πλάτωνα που νομίζω ότι δεν έχει επισημανθεί όσο θα έπρεπε, ενώ είναι ζωτικής σημασίας τόσο για τις ανθρώπινες κοινωνίες όσο και τον κάθε άνθρωπο ξεχωριστά. 

Στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας λοιπόν,  παρατίθεται ο μύθος του Σπηλαίου, μέσα στο οποίο οι άνθρωποι που κατοικούν εκεί δεν μπορούν να δουν την πραγματική φύση των πραγμάτων, αλλά μόνον τις σκιές τους, δηλαδή αντιλαμβάνονται έναν κόσμο ψεύτικο και ουσιαστικά ανύπαρκτο. Τελειώνοντας λοιπόν ο Πλάτωνας την διήγηση του,  λέει το εξής συγκλονιστικό: Αν αυτός που απελευθερώθηκε από τα δεσμά του μέσα στο σπήλαιο και ανέβηκε στην επιφάνεια, αντικρίζοντας έτσι την αληθινή φύση των πραγμάτων, επιστρέψει μέσα σε αυτό και θελήσει να πει την αλήθεια στους  φυλακισμένους του σπηλαίου, αυτοί θα μπορούσαν ακόμη και να τον σκοτώσουν.  Δηλαδή, ο Πλάτωνας με αυτές τις φράσεις μας εξηγεί ότι οι άνθρωποι δεν επιθυμούν να γνωρίσουν την αλήθεια, η αλήθεια τους τρομάζει και προτιμούν έτσι να ζουν μέσα στις ψευδαισθήσεις τους. Μα θα μου πείτε, οι διάφοροι ερμηνευτές του Πλάτωνα έχουν ασχοληθεί με τον μύθο του σπηλαίου, δεν μας λες κάτι νέο. Ναι, το γνωρίζω αυτό, εγώ όμως επικεντρώνομαι ιδιαιτέρα σε εκείνο το απόσπασμα που περιγράφει την εξαιρετικά βίαιη αντίδραση των ανθρώπων, ενάντια σε αυτόν που θέλει να τους ανοίξει τα μάτια: Επιθυμούν να τον σκοτώσουν. Λοιπόν αυτή την μανία και την επιθετικότητα των ανθρώπων που δεν θέλουν να δουν την αλήθεια, μπορεί κάποιος να την καταλάβει, να την νοιώσει, μόνον αν την έχει βιώσει στην ζωή του, δηλαδή να έχει πέσει θύμα ο ίδιος αυτής της επιθετικής μανίας. Εκτός του ότι είναι μία βίαιη αντίδραση, είναι συνάμα απρόσμενη και ξαφνική. Δεν είναι πράγματι συγκλονιστικό; Γιατί άραγε να συμβαίνει αυτό; Γιατί να μην δείξουν προθυμία, λέγοντας, ναι, πες μας αυτό που είδες, πες μας αυτό που μπορεί να υπάρχει και εμείς δεν το βλέπουμε. Θα προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε αυτό το φαινόμενο γιατί εκτός της σημασίας που έχει για την προσωπική μας ζωή και εξέλιξη, παίζει καθοριστικό ρόλο και στην διαμόρφωση των κοινωνιών. Η ανάλυσή μας θα αναπτυχθεί σε τρία επίπεδα: 

Α) Τα ψυχολογικά αίτια. 

Ο κάθε άνθρωπος γεννιέται φέροντας μέσα του ένα στοιχείο (άλλος σε μεγαλύτερο βαθμό και άλλος σε μικρότερο), που κατά περίεργο τρόπο λίγα πράγματα αναφέρουν γι’ αυτό τα εγχειρίδια ψυχολογίας (ίσως αναλύεται περισσότερο στην ασκητική γραμματεία): Το πάθος για το Εγώ του ή διαφορετικά, την εσωτερική οίηση. Να μην συγχέουμε αυτό το στοιχείο με τον ναρκισσισμό. Είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Ο ναρκισσισμός είναι η υπερβολική (παθολογική) επιθυμία μας να αρέσουμε σε εμάς τους ίδιους και στους άλλους. Να αρέσουμε είτε ως εμφάνιση, είτε ως προσωπικότητα. Αντιθέτως η εγωπάθεια, η εσωτερική οίηση, είναι κάτι πολύ πιο βαθύ, έχει να κάνει με την μυστηριώδη θέλησή μας να θέτουμε τον εαυτό μας υπεράνω όλων, είναι, για να παραφράσω τον Νίτσε, η θέληση για την επικράτηση του Εγώ μας. Αυτή μας η τάση λοιπόν, όταν αφεθεί ανεξέλεγκτη, όταν δηλαδή δεν συνειδητοποιηθεί η ύπαρξη της, μας οδηγεί στο να κατασκευάζουμε μία εικόνα του εαυτού μας εντελώς πλαστή, η οποία χρησιμεύει σαν στήριγμα στην οίηση του εγώ μας.

O Σωκράτης διδάσκει την αυτογνωσία

Έτσι, οι απόψεις μας, τα πιστεύω μας, οι συμπεριφορές μας, οι επιλογές μας, δεν προέρχονται πάντα από μία ειλικρινή διάθεση για την αναζήτηση της αλήθειας, αλλά, ακριβώς για να στηρίξουμε το υπερμέγεθες εγώ μας. Αν μάλιστα, υποσυνείδητα, γνωρίζουμε ότι έχουμε ελαττώματα, αρρωστημένες επιθυμίες, και  σκοτεινές  πλευρές, τότε, για να εξαλείψουμε από την συνείδησή μας αυτά τα μειονεκτήματά μας, σφυρηλατούμε με περισσότερη δύναμη την πλαστή εικόνα του εαυτού μας. Φτιάχνουμε δηλαδή, ένα θώρακα γύρω από τον εαυτό μας, ο οποίος μας προστατεύει από κάθε εισβολέα του εσωτερικού μας κόσμου, ο οποίος θα μπορούσε να μας αποκαλύψει, ότι όλα όσα πιστεύουμε για εμάς, δεν είναι τίποτε άλλο από στηρίγματα σε ένα φουσκωμένο Εγώ. Αν λοιπόν κάποιος, καταφέρει να διαπεράσει αυτόν θώρακα και διεισδύσει εντός των απαγορευμένων περιοχών του εσωτερικού μας κόσμου, αποκαλύπτοντας μας έτσι την πραγματική φύση  και ρόλο της πλαστής  εικόνας του εαυτού μας, τότε, το παντοδύναμο και υπεροπτικό εγώ μας, δεν θα θελήσει να συντρίψει, να εξαφανίσει από προσώπου γης τον ανεπιθύμητο εισβολέα;

Β) Η  προσκόλληση  σε κατώτερα ενδιαφέροντα. 

Η αποκλειστική ενασχόληση του ανθρώπου με την ικανοποίηση των υλικών του αναγκών, και ο περιορισμός του πεδίου των ενδιαφερόντων του, σε θέματα χωρίς ανώτερο περιεχόμενο, έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας αλλοιωμένης εικόνας του κόσμου και του περιβάλλοντος του, πράγμα που καθιστά τις αισθήσεις του αδιάφορες ή και αδύναμες να αντιληφθούν οτιδήποτε ξεφεύγει  από αυτό τον "κόσμο γυάλα" που έχει δημιουργήσει. Αν λοιπόν, για κάποιο λόγο, εξαναγκαστεί να κοιτάξει έξω από αυτή την γυάλα, θα νοιώσει φόβο και έκπληξη.

Γ) Τα μεταφυσικά αίτια.

Τώρα εισερχόμαστε σε πιο βαθιά νερά. Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε αυτή την ζωή χωρίς να βιώνουν την αίσθηση του πρόσκαιρου, χωρίς να έχουν την καθημερινή αίσθηση του σύντομου χρόνου που διαρκεί η ανθρώπινη ζωή. Το γνωρίζουν θεωρητικά, αλλά δεν έχουν το εσωτερικό συχνό βίωμα αυτού του γεγονότος. Επίσης ζουν χωρίς να έχουν την παραμικρή έγνοια για την ύπαρξη μιας ζωής μετά τον θάνατο, δηλαδή χωρίς να αισθάνονται ότι αποτελούν μέρος  μιας υπερβατικής διάστασης, ενός κόσμου εντελώς διαφορετικού από αυτόν που ζουν εδώ στην γη. Μία υπερβατική διάσταση που έχει τους δικούς της κανόνες και απαιτήσεις. Δεν θέλουν να σκέφτονται ότι μπορεί να βρεθούν αντιμέτωποι με καταστάσεις που δεν γνωρίζουν, ότι όλη η προσωπικότητά τους, όλη η ύπαρξή τους, μπορεί να τεθεί υπό αμφισβήτηση  σε μία άλλη κοσμική διάσταση που τα πάντα αξιολογούνται και μετρώνται διαφορετικά από ότι στην γη. Όταν λοιπόν κάποιος πάρει την πρωτοβουλία να θυμίσει στους ανθρώπους (στους απροετοίμαστους μεταφυσικά) όλα αυτά που περιγράψαμε, τότε αυτομάτως θα τους βγάλει από την εσωτερική τους ηρεμία και επανάπαυση, θα τους δημιουργήσει μία εξαιρετικά επώδυνη κατάσταση, γιατί θα τους ανατρέψει την εικόνα ενός κόσμου προσαρμοσμένου στις υλικές τους ανάγκες και ενδιαφέροντα. Θα βρεθούν μέσα σε ένα «ανησυχητικό περιβάλλον», θα χάσουν την λήθη που τους χάριζε ψυχική αδράνεια και ηρεμία. Τώρα λοιπόν, φανταστείτε ότι κάποιος αποκαλύπτει στους ανθρώπους και τα προαναφερθέντα ψυχολογικά αίτια των συμπεριφορών τους, και τα μεταφυσικά που μόλις περιγράψαμε. Είναι νομίζω αυτονόητο, ότι θα θελήσουν να ξεφορτωθούν όσο πιο σύντομα γίνεται ,αυτόν τον άβολο και ενοχλητικό εισβολέα, έτσι ώστε να ξαναπιούν το φάρμακο που θα τους επαναφέρει  την λήθη και τον πνευματικό ύπνο. Αντίθετα, ο μυημένος στα πνευματικά θέματα, αγωνίζεται να ξεφύγει από την λήθη και να πιει το νερό της  μνημοσύνης, που θα του επαναφέρει στην συνείδηση την Θεία καταγωγή του. Όπως λέει ο Ορφικός Ύμνος : 

«Θα βρης μία κρήνη στα αριστερά του οίκου του Άδη•

δίπλα σ’ αυτήν λευκό βρίσκεται κυπαρίσσι.

Σ’ αυτήν την κρήνη μην πλησίασης κοντά.(είναι η κρήνη της λήθης)

Αλλά θα βρης μιάν άλλη κοντά στης Μνημοσύνης

την λίμνη, πού κρύο νερό αναβρύζει 

και φύλακες την φυλάνε. 

Πες: της γης παιδί είμαι και του έναστρου ουρανού

αλλά το γένος μου είναι βεβαίως ουράνιο.

Αυτό το γνωρίζετε και σεις οι ίδιοι.

Φλέγομαι από την δίψα μου και χάνομαι• 

δώστε μου γρήγορα κρύο νερό

που αναβρύζει από της Μνημοσύνης την λίμνη. 

Και αυτοί θα σου δώσουν να πιής από την ιερή κρήνη

Και τότε μαζί με τους άλλους ήρωες θα βασιλεύης...». 

    

Φεύγοντας τώρα από το ατομικό επίπεδο, καθώς και από τις μεταφυσικές προσεγγίσεις, και ερχόμενοι στο κοινωνικό επίπεδο, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οι σύγχρονες κοινωνίες, είτε στα εκπαιδευτικά τους συστήματα, είτε στις πολιτικές τους δομές, στηρίζονται στην ακριβώς αντίθετη ιδέα από αυτήν του Πλάτωνα: Δηλαδή, ότι οι άνθρωποι επιθυμούν να μάθουν την αλήθεια και ότι είναι έτοιμοι να την αποδεχθούν. Πως μπορώ να περιγράψω τις συνέπειες μιας τέτοιας ιδέας; Είναι σαν ο δάσκαλος οδήγησης να λέει στον μαθητή του που θέλει να οδηγήσει ένα αυτοκίνητο, ότι το γκάζι είναι το φρένο και το φρένο το γκάζι. Αυτή η θέση των σύγχρονων κοινωνιών φαίνεται σε πολλές καταστάσεις. Για παράδειγμα, στην πολιτική, η εμμονή στην δημοκρατία, σημαίνει ότι το σύστημα δέχεται ότι οι πολίτες μπορούν να έχουν γνώση για περίπλοκα και σοβαρά ζητήματα, και ακόμη χειρότερα, ότι γνωρίζουν το βαθύτερο εαυτό τους και τα κίνητρα των επιλογών τους. Που έχει οδηγήσει την κοινωνία αυτή η άποψη, δεν χρειάζεται να το περιγράψουμε. Το βιώνουμε καθημερινά. Έτσι λοιπόν, στην εποχή μας επικρατεί η άποψη, ότι αυτό που οι άνθρωποι βλέπουν και αισθάνονται είναι το αληθινό, ότι η αλήθεια είναι ένα υποκειμενικό ζήτημα, και ο καθένας μπορεί  να έχει την δική του, προσωπική αλήθεια. Ο κόσμος είναι όπως τον βλέπει το κάθε ξεχωριστό άτομο, ή, όπως αποφασίζει ότι είναι, η εκάστοτε πλειοψηφία. Σε εμάς τους Έλληνες δεν αρμόζει αυτή η νοοτροπία. Στόχος μας ήταν πάντα, η ανάβαση από τα βάθη των σπηλαίων, στο  λαμπρό φως του ήλιου. 

Το ηλιακό άρμα του Απόλλωνα ως σύμβολο αυτογνωσίας και υπερβατικής οντολογίας