Ο ΑΝΤΡΕΪ ΤΑΡΚΟΦΣΚΙ ΘΕΛΗΣΕ ΝΑ ΔΕΙΞΕΙ ΤΟ ΣΚΟΤΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ ΚΑΙ ΝΑ ΠΡΟΤΡΕΨΕΙ ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΗ.

άρθρο του  Francesco Lamendola 

μετάφραση: Θεόδωρος Λάσκαρης

Δεν υπήρξε ένας φιλόσοφος, ούτε ένας συγγραφέας, αλλά ένας κινηματογραφικός σκηνοθέτης, ο Ρώσος Andrej Arsen’evic Tarkovskij (γεννημένος  στο Zavraz’e, ένα χωριό περίπου 400 χιλ. Βόριο-ανατολικά της Μόσχας, στις 4 Απριλίου του 1932, πέθανε στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 1986) που ύψωσε μία από τις πιο καθαρές και δραματικές φωνές, για να ειδοποιήσει τους ανθρώπους του σύγχρονου πολιτισμού για τον θανατηφόρο κίνδυνο που κρέμεται πάνω από αυτόν: όχι μόνον και όχι τόσο εκείνος του πυρηνικού ολοκαυτώματος, αλλά ιδιαίτερα εκείνος του ηθικού εκμηδενισμού, τον οποίο δεν θα μπορούσε να μην ακολουθήσει, με τον ένα ή άλλο τρόπο, και εκείνος ο φυσικός. Για τον Ταρκόφσκι, ο σύγχρονος κόσμος είναι μία τρελαμένη μηχανή , που τρέχει χωρίς οδηγό ούτε κατεύθυνση, και παρασέρνει όλη την ανθρωπότητα προς την καταστροφή και προς την νέμεση της διανοητικής αλαζονείας : σε όλες τις ταινίες του, από την πρώτη («Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν», 1962) στην τελευταία  («Θυσία», 1986), περνώντας από μία σειρά  αριστουργημάτων όπως «Αντρέι  Ρουμπλιώφ» (1966), «Σολάρις» (1972), «Ο καθρέφτης» (1975), «Ο κυνηγός» (1979), «Ο Χρόνος του Ταξιδιού» και «Νοσταλγία» (1983),ο ρώσος σκηνοθέτης γυρίζει και ξαναγυρίζει συνεχώς πάνω στον άνθρωπο, πάνω στις αληθινές πνευματικές του ανάγκες, πάνω στο σκληρό παραλογισμό του κόσμου που αυτός κατασκεύασε γύρω του, πάνω στην αναγκαιότητα να βρεθεί η σωστή πορεία, ακόμη και εάν χρειαστεί να επιστέψουμε πίσω και να μετανιώσουμε, παραδεχόμενοι  τα λάθη που έγιναν.

Το έργο του σε μεγάλο μέρος δεν είχε κατανοηθεί στην Δύση, αφού στην Σοβιετική Ένωση, ένα βαρύ πέπλο σιωπής είχε κατέβει πάνω σε αυτό-και αυτό αρκετά πριν από τον εθελοντικό εκπατρισμό του, δηλαδή ήδη από το «Αντρέι  Ρουμπλιώφ», (που στην εν λόγω χώρα βγήκε μόνο το 1972, αλλά χωρίς μία γραμμή σχολίων από μέρους του τύπου.): αγνοημένος προφήτης (που συνδέεται  από την μία πλευρά, με την παράδοση του ρωσικού μυστικισμού-προφητισμού, και από την άλλη με την υπαρξιακή αγωνία , στο πιο καλό και ειλικρινές είδος της, ειδικά του σκανδιναβικού χώρου, που πηγαίνει από τον Søren Kierkegaard στον Ingmar Bergman), ο οποίος πρέπει συνεχώς να συγκρούεται με την ηλιθιότητα, τον κομφορμισμό και την έλλειψη κατανόησης των συγχρόνων του, αρχίζοντας από ορισμένους κριτικούς του κινηματογράφου. Όπως, για παράδειγμα, ο Tullio Kezich, ενοχλημένος από εκείνον τον ρώσο, μάλλον εκείνο τον ''σοβιετικό'', που έσπαγε χωρίς περιστροφές με την ιερή μαρξιστική παράδοση και κατήγγειλε με εξαιρετική δύναμη, αλλά χωρίς δολιότητα, ούτε φατριαστικό πνεύμα, τον μύθο της αριστερής επανάστασης, με την οποία πολλοί ευρωπαίοι διανοούμενοι ήταν συνδεμένοι με έναν ανοξείδωτο ομφάλιο λώρο, σε σημείο ώστε να βλέπουν με δυσπιστία, υποψία και περιφρόνηση εκείνους τους ρώσους καλλιτέχνες και συγγραφείς, όπως ο Alexandr Solženicyn, που, ραγίζοντας, στα μάτια τους, την πίστη στην αδιαμφισβήτητη ορθότητα της θρησκείας του Μαρξ, του Λένιν και του Στάλιν, άξιζαν να θεωρούνται  προδότες, ή σχεδόν. 

Ήταν μικροί άνθρωποι, όπως όλοι εκείνοι που συνηθίζουν να αποδίδουν λάθος στα γεγονότα, για να μην αναθεωρήσουν τις πεποιθήσεις τους. Ο Ταρκόφσκι, αυτός, ήταν ένας μεγάλος άνθρωπος: ένας γίγαντας ανάμεσα σε νάνους. Νάνοι οι κριτικοί του στην Σοβιετική ένωση, που τον επέκριναν για τον ''μυστικισμό'' του, την βαθιά θρησκευτική του αγωνία, σαφώς σε αντίθεση με τον αθεϊσμό του Κράτους, και, φυσικά- και αναπόφευκτα-για εκείνο που αυτοί θεωρούσαν ως ''ατομικισμό'' του. Νάνοι και οι δυτικοί επικριτές του, τόσο αυτοί που ήταν εκνευρισμένοι από τον αντικομουνισμό του, όσο και εκείνοι που δεν καταλάβαιναν τον καταστροφισμό του, τον αποκαλυπτικό του τόνο, την έντονη προειδοποίηση του ενάντια στην ανουσιότητα των βάσεων του λεγόμενου ''ελεύθερου κόσμου''. 

"Ο κυνηγός" (1979)

Η αλήθεια: δεν υπήρξε παρά μία απαιτητική έρευνα, επίμονη, εξαιρετικά επώδυνη, της αλήθειας, εκείνη που συντρόφευσε ολόκληρη την πνευματική, καλλιτεχνική και ηθική διαδρομή αυτού του μεγάλου σκηνοθέτη, αυτού του αγνοημένου προφήτη της εποχής μας: μια εποχή της οποίας είχε μετρήσει  όλη την κενότητα και την διαυγή τρέλα, μεταμφιεσμένη, βέβαια, πίσω από τα πέπλα ενός φαινομενικού ορθολογισμού. Όπως όλοι οι αληθινοί προφήτες, ο Ταρκόφσκι ήταν ένας άνθρωπος εξαιρετικά άβολος, προκαλούσε αμηχανία: δεν ήταν ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές, ούτε αφηνόταν να χειραγωγηθεί. Δεν επιζητούσε την αποδοχή, έθετε προβλήματα. 

Το πρόβλημα, στο βάθος, ήταν ένα, πάντα το ίδιο : η καταστροφική, αυτοκτονική κατεύθυνση που έχει πάρει ο σύγχρονος πολιτισμός, απαρνούμενος τις αυθεντικές ανάγκες του ανθρώπου και λατρεύοντας τον χρυσό Μόσχο της καλοπέρασης, της τεχνολογίας, ενός καλύτερου κόσμου μόνον φαινομενικά. Ο Ταρκόφσκι υπήρξε ένας από τους πιο διαυγείς διανοούμενους, αυθεντικά θρησκευόμενους της εποχής μας : ένας από τους λίγους που υποστήριξε, ξεκάθαρα, ότι η ανάγκη του θεού δεν είναι το όπιο των λαών, ούτε μία απόδραση από τα ''πραγματικά'' προβλήματα του κόσμου , αλλά η ίδια η ουσία της ανθρώπινης φύσης : γι’ αυτό μόνον στον θεό ο άνθρωπος μπορεί να βρει μία ικανοποιητική απάντηση στην ερώτηση πάνω στην έννοια της ζωής, ενώ, μακριά από τον θεό, ο άνθρωπος δεν θα μπορέσει ποτέ να πραγματωθεί, ούτε να βρει την ειρήνη μέσα στον εαυτό του, ούτε να ανεχθεί τους συνανθρώπους του και να τεθεί σε αρμονία με την φύση.  

Στις τελευταίες συνεντεύξεις που έδωσε από το βάθος της θανατηφόρας ασθένειας του, χρησιμοποίησε  λέξεις ακόμη πιο σαφείς -
Δημοσιογράφος:“Φαίνεσθε γοητευμένος από την Αποκάλυψη, σαν να θέλετε να επισπεύσετε τα γεγονότα… ”. 
Και ο Ρώσος: “Απλά  παρατηρώ που έχουμε φθάσει. Και αφού  η  Αποκάλυψη  είναι το  βιβλίο του  τέλους…”

Το τελευταίο έργο του, “Θυσία” – του οποίου το σενάριο δούλευε από το 1984 – παρουσιάστηκε στον κόσμο μέσα στην γενική έκπληξη και αναστάτωση: ο “Aleksandr” εξήγησε ο σκηνοθέτης στην πνευματική του διαθήκη, “είναι ένας άνθρωπος που αισθάνεται την απειλή της καταστροφικής δύναμης των μηχανισμών που  σπρώχνουν την σύγχρονη κοινωνία προς την άβυσσο. ΓΙΑ ΝΑ ΣΩΘΕΙ Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ ΠΡΕΠΕΙ  ΝΑ  ΣΚΙΣΤΕΙ  Η ΜΑΣΚΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ  ΚΟΣΜΟΥ''

“Ο σκοπός μου'', είχε πει ο ρώσος σκηνοθέτης, “είναι να δείξω την δραματική, τραγική  εικόνα της ψυχής του σύγχρονου ανθρώπου”.

Αλλά  ήδη η “Νοσταλγία”,  που ίσως είναι το αληθινό αριστούργημα  του, είναι γεμάτο από αυτή τη λαχτάρα του καλλιτέχνη για την σωτηρία της ανθρωπότητας.(“πρέπει  να σωθούν όλοι” φώναζε  ο σαλός του  θεού Ντομένικο, “είναι ανάγκη να σωθεί ο κόσμος”): μία πνευματική σωτηρία και ως εκ τούτου,  σωτηρία και για τον υλικό κόσμο. 

“Η κατάσταση σήμερα είναι πολύ σοβαρή, ζούμε σε μία δύσκολη στιγμή, θα έλεγα αποκαλυπτική” ομολογούσε ο σκηνοθέτης τις ημέρες όπου παρουσιαζόταν η ''Νοσταλγία'', “συχνά με χαρακτηρίζει μία πεσιμιστική διάθεση , όχι τόσο γιατί δεν βλέπω διέξοδο από την παρούσα κατάσταση, όσο γιατί βλέπω λίγο κόσμο που ψάχνει για διέξοδο. Μου φαίνεται ότι είμαστε λίγοι που έχουμε την αντίληψη του πόσο είναι λανθασμένος ο κόσμος μας. Γι’ αυτό εκπλήσσομαι και συγκινούμαι  κάθε φορά που συναντώ δύο κατηγορίες προσώπων: εκείνα που δέχονται την αναγκαιότητα των ερωτημάτων, και εκείνα που ήσυχα  διακινδυνεύουν  δίνοντας  απαντήσεις. Είναι αναγκαίο όλοι να θέσουμε το βασικό ερώτημα : για πιο πράγμα ζούμε; Μόνον μετά θα μπορέσουμε να ρωτήσουμε: τι λείπει λοιπόν από την ζωή μας;”.

Σε αυτή την πνευματική ένταση έχουν συλληφθεί και κατασκευαστεί όλα αυτά τα μυστηριώδη αριστουργήματα, αιωρούμενα μεταξύ της προφητείας, του ονείρου και της εικόνας, που βέβαια θα μείνουν ως μία από τις πιο υψηλές μαρτυρίες της εποχής μας, αλλά και τις πιο κρυπτογραφημένες. Ίσως(όπως όλα τα αριστουργήματα)θα μπορέσουν να αποκαλύψουν το μεγαλείο τους  μόνον σε μία μεταγενέστερη εποχήI από εκείνη στην οποία ανήκουν. 

Η ''διανόηση'' της εποχής μας, σε μεγάλο μέρος της, ένοιωθε πάντα ενοχλημένη από την έκκληση που εκδηλώνεται σε όλα τα έργα του ρώσου  σκηνοθέτη: την έκκληση της αναγκαιότητας για μία μεταστροφή εάν θέλουμε να σώσουμε εμάς τους ίδιους αλλά και την γη μας. 

Είναι ακόμη οι λέξεις του Ντομένικο που κραυγάζουν την προσευχή του ρώσου καλλιτέχνη: "Είναι ανάγκη να επιστρέψουμε στο πρότερο σημείο, σε εκείνο το σημείο όπου εσείς πήρατε τον λάθος δρόμο… Είναι ανάγκη να επιστρέψουμε στις βάσεις της ζωής… Είναι οι λεγόμενοι ''υγιείς'' που έφεραν τον κόσμο στην άκρη της αβύσσου.  " 

Φανταστείτε εάν ένα τέτοιο μήνυμα όπως το δικό του θα μπορούσε να κατανοηθεί, ή έστω μόνον να εκτιμηθεί στην σωστή σημασία του, από ένα κοινό όπως ήταν εκείνο το ευρωπαϊκό μεταξύ του 1960-1980, δηλαδή πριν τα συγκλονιστικά γεγονότα της πολιτικής και της οικονομίας,  αποκάλυπταν την πλάνη της ''μεγάλης υπόσχεσης'' του Διαφωτιστικού ονείρου: την υπόσχεση της ευτυχίας για όλους, ή για πολλούς, διαμέσου της αδίστακτης χρήσης  του Ορθολογισμού, χωρίς  Θεό και ενάντια στον Θεό, και την  απόπειρα κατασκευής του Παράδεισου στην γη, υποστηρίζοντας-στο όνομα ενός δημοκρατισμού βλακωδώς εξισωτικού -την κουλτούρα των δικαιωμάτων προς μία κατεύθυνση, αρχίζοντας από το δικαίωμα της ευτυχίας, που κανένα σύνταγμα δεν μπορεί να εγγυηθεί, και κανένα κοινωνικό κράτος θα μπορέσει να εξασφαλίσει, γιατί αυτή δεν είναι το αποτέλεσμα παραγόντων αποκλειστικά υλικών, αλλά  περιλαμβάνει την ερώτηση της έννοιας  της  ύπαρξης του ανθρώπου.

Κατά βάθος, οι λόγοι για τους οποίους ο Ταρκόφσκι πρακτικά εκδιώχθηκε από τον σοβιετικό κόσμο (αν και, τυπικά, ο ίδιος εκπατρίστηκε), είναι φοβερά όμοιοι με εκείνους για τους οποίους δεν κατανοήθηκε  πραγματικά ούτε από τον δυτικό καπιταλιστικό κόσμο, που  αυτοοριζόταν ελεύθερος- και που τώρα ούτε καν αυτοορίζεται, αλαζονικά πεπεισμένος ότι είναι το μοναδικό νόμιμο κοινωνικό μοντέλο, μέχρι το τέλος του χρόνου: δηλαδή(αυτοί οι λόγοι ήταν) το γεγονός ότι ερμήνευσε το καλλιτεχνικό έργο του  κατεξοχήν με μία πνευματική και θρησκευτική  έννοια , ρίχνοντας στο πρόσωπο της σοφίας του ''κόσμου'' την αφροσύνη του. Αφροσύνη του κομμουνισμού και αφροσύνη του καπιταλισμού .Αφροσύνη μιας επιστήμης και μιας τεχνολογίας χωρίς θεό. Αφροσύνη της οικονομικής καλοπέρασης. Αφροσύνη, εγωισμός, ευτελισμός: πως θα μπορούσε να γίνει κατανοητός ένας τέτοιος ο προφήτης;