ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ

  γράφει ο Αναστάσιος Γιαννάς

εμπορική δραστηριότητα στην  αρχαία Αίγυπτο

Παίρνοντας αφορμή από κάποια σχόλια αναγνωστών που ρωτούσαν την γνώμη μας πάνω στα διάφορα οικονομικά συστήματα, όπως ο καπιταλισμός, ο κομμουνισμός, ο σοσιαλισμός κλπ, αποφάσισα να γράψω κάποιες σκέψεις όσον αφορά την σχέση της οικονομίας με την ανθρώπινη φύση. Από την αρχαιότητα λοιπόν μέχρι σήμερα , σε όλα τα πλάτη και μήκη της γης, εφαρμόστηκαν διάφορα οικονομικά συστήματα, άλλα με μεγαλύτερη επιτυχία, άλλα με μικρότερη, και άλλα με καταστροφικές συνέπειες. Το σίγουρο είναι ότι μέχρι τις ημέρες μας, τέλειο ή τουλάχιστον πολύ ικανοποιητικό οικονομικό σύστημα δεν έχει υπάρξει. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό, νομίζω ότι έγκειται στην ανθρώπινη φύση που είναι ατελής, και πιο συγκριμένα σε  δύο ιδιότητες της:

Α) Την έντονη τάση της για απόλαυση των υλικών αγαθών.

Β)Την  απέχθεια  της  για  τον  μόχθο.

Αυτά είναι δύο στοιχεία που ενυπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους, και μόνον ελάχιστοι είναι αυτοί  που κατάφεραν να τα υπερνικήσουν. Όλα τα εμπόδια λοιπόν για την δημιουργία ενός ικανοποιητικού οικονομικού συστήματος ξεκινούν από αυτές τις ατέλειες της ανθρώπινης φύσης: Αν εφαρμόσεις ελεύθερη οικονομία, τότε ο ένας προσπαθεί να φάει τον άλλο σε μία αέναη πορεία προς την απόκτηση όλο και περισσότερων υλικών αγαθών. Αν αντίθετα εφαρμόσεις ένα πλήρως ελεγχόμενο σύστημα, τότε η τάση προς αποφυγή του μόχθου οδηγεί στην αδράνεια, και την μετατροπή του πολίτη σε βαριεστημένο υπάλληλο. Πως λοιπόν μπορεί να ξεπεραστούν, στο μέτρο του εφικτού, αυτά τα δύο εμπόδια της φυσικής μας  κατασκευής;

 Μου έρχεται στο μυαλό το παιχνίδι «λαβύρινθος» : οι διάδρομοι του λαβύρινθου, αλλού έχουν περάσματα και αλλού φραγμούς. Με αυτό τον τρόπο ο παίκτης, άλλοτε προσκρούοντας  πάνω στους φραγμούς και άλλοτε βρίσκοντας ανοικτά περάσματα, καταφέρνει να φθάσει στο σημείο που υπάρχει η έξοδος. Κάτι παρόμοιο  πρέπει να εφαρμοστεί και στην οικονομική δραστηριότητα: ελευθερία κινήσεων και πρωτοβουλιών, αλλά ταυτόχρονα φραγμοί που θα εμποδίζουν την συσσώρευση κεφαλαίων σε μειοψηφίες καθώς και την συγκέντρωση μέσων που αποδίδουν κέρδη. Σε γενικές γραμμές, θα μπορούσαμε να ορίσουμε αυτό το σύστημα ως «οικονομία   που  διαχέεται»: ευρεία διάχυση του κεφαλαίου, των μέσων παραγωγής  και διάθεσης. Βέβαια, για να λειτουργήσει αυτό το μοντέλο, μία χώρα πρέπει πρώτα απ’ όλα να παράγει προϊόντα, δηλαδή ο εργατικός ιστός της να αποτελείται από ανθρώπους που ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΟΥΝ  ΠΡΑΓΜΑΤΑ. Και φυσικά ο πρώτος και βασικός άξονας του συστήματος θα είναι μία πλούσια γεωργία και κτηνοτροφία. Όμως αυτό το μοντέλο δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς να υπάρχουν, όπου χρειάζεται, φραγμοί στις εισαγωγές από ξένες χώρες, χωρίς δηλαδή προστατευτική πολιτική των εγχώριων προϊόντων.

'Οψεις της μεσαιωνικής ζωής

Τώρα όμως ας έλθουμε στο κύριο ζήτημα  αυτού του άρθρου, δηλαδή την σχέση της οικονομίας με τον άνθρωπο  ως πνευματική οντότητα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, ότι ο Μαξ Βέμπερ, δεν χρησιμοποίησε όρους όπως: το «σύστημα» του καπιταλισμού ή η «διαδικασία» του καπιταλισμού, αλλά μίλησε για το «ΠΝΕΥΜΑ» του καπιταλισμού, στο  κλασσικό πλέον έργο του «Το πνεύμα του καπιταλισμού και η προτεσταντική ηθική.» Γιατί άραγε ο Μ. Βέμπερ επέλεξε να  χρησιμοποιήσει αυτό τον όρο; Διότι κάθε οικονομικό σύστημα  δεν αντιπροσωπεύει παρά την αντικειμενοποίηση ενός ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ που  σε μία ορισμένη στιγμή εμφανίζεται στην ιστορία και αρχίζει να εκδηλώνεται σε μία ορισμένη οικονομική νοοτροπία. Αυτός είναι ο λόγος που, για παράδειγμα, στον μεσαίωνα δεν μπορούσε να αναπτυχθεί η καπιταλιστική διαδικασία. Το ΠΝΕΥΜΑ που τότε επικρατούσε στις κοινωνίες ήταν: «Αγροτική εργασία και ταξίδια για προσκύνημα, ρεαλισμός και φαντασία. Αυτοί ήταν οι δύο πόλοι της Μεσαιωνικής ζωής, μέσα στους οποίους ο άνθρωπος εξελίσσεται χωρίς την  παραμικρή δυσκολία, ενώνοντας τον ένα με τον άλλο και περνώντας απ’ τον ένα στον άλλο με μία ευκολία που ποτέ δεν θα ξανάβρισκε στη συνέχεια.» Με απλά λόγια, η θρησκευτική αντίληψη του κόσμου που επικρατούσε τότε δεν ήταν πρόσφορη στην διαμόρφωση της καπιταλιστικής νοοτροπίας. Γιατί όμως, θα ρωτήσει κάποιος, δεν μπόρεσε τότε να εφαρμοστεί ένα οικονομικό σύστημα πιο δίκαιο; Διότι εκτός από το ΠΝΕΥΜΑ που εκάστοτε επικρατεί μέσα σε μια κοινωνία, καθοριστικό ρόλο παίζει και ποιοι είναι αυτοί που κατέχουν την δύναμη εντός της, και όπως είναι γνωστό, στον μεσαίωνα αυτή κατεχόταν από τάξεις που βρίσκονταν σε απόσταση από τον λαό, δεν αποτελούσαν μέρος του λαού. Άρα μπορούμε να συνοψίσουμε τους παράγοντες που διαμορφώνουν ένα οικονομικό σύστημα ως εξής:

1.Το κυρίαρχο πνεύμα που επικρατεί μέσα σε μία κοινωνία. Όσο μεγαλύτερη είναι η ένταση με την οποία βιώνονται οι υψηλές πνευματικές αξίες από την πλειοψηφία ενός λαού, τόσο πιο αρμονικό και δίκαιο θα είναι το οικονομικό σύστημα που θα επικρατεί.

2. Το είδος του πολιτεύματος  και η ποιότητα  των στελεχών που το πλαισιώνουν.

 

3. Ο φυσικός πλούτος  της χώρας και  η  ευστροφία-μόρφωση των κατοίκων.