Ο ΦΑΛΛΜΕΡΑΫΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

(Ανακοίνωση σε συνέδριο της Εραλδικής και Γενεαλογικής Εταιρείας)

 Δημήτρη Μιχαλόπουλου

Το θέμα του Φαλλμεράυερ μέχρι σήμερα εξακολουθεί να απασχολεί – αν όχι και να ταλανίζει – τους Έλληνες. Και παρ’όλο ότι τα γεγονότα παραμένουν λίγο -  πολύ γνωστά, καλό θα ήταν, νομίζω, να ξαναθυμηθούμε εδώ τις βασικές πτυχές του όλου ζητήματος.

        Α. Το 1836, ένα δηλαδή χρόνο μετά την ενηλικίωση του Όθωνα, βασιλιά της Ελλάδος, εκδόθηκε, ταυτόχρονα στη Στουτγάρδη και τη Τυβίγγη, ο δεύτερος τόμος του μνημειώδους έργου του μεγάλου Γερμανού ιστορικού Geschichte der Halbinsel Morea waehrend des Mittelalters, δηλαδή, στα ελληνικά : «Ιστορία της Χερσονήσου του Μορέα κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα». Σε αυτό, ως γνωστόν, ο Φαλλμεράυερ υποστήριξε πως οι Νεότεροι Έλληνες –και συγκεκριμένα οι Στερεοελλαδίτες και οι Πελοποννήσιοι που είχαν σηκώσει το μέγα βάρος της Επανάστασης του 1821- δεν ήταν απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων, εκείνων δηλαδή στους οποίους οφείλεται ο χρυσούς αιών του Περικλέους και τα συνακόλουθα αλλά Σλάβων και Αλβανών, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα είχαν κατακλύσει τη νότια Ελλάδα. Συνεπώς, κατέληγε ο Φαλλμεράυερ – και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί, όπως νομίζω, κανείς δεν το έχει προσέξει πολύ μέχρι σήμερα – όλοι οι Φιλέλληνες, που με διάφορους τρόπους, υποστήριξαν το επαναστατημένο Γένος μας, δεν ήταν παρά «Δον Κιχώτες».

        Β. Επικράτησε η άποψη πως στον Φαλλμεράυερ απάντησε ο ημέτερος Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος με την επίσης μνημειώδη – και κατά τη γνώμη μου αξεπέραστη μέχρι σήμερα – Ιστορία του του Ελληνικού ΄Έθνους. Αλλά όπως θα έλεγε και ένας καλός δικηγόρος, καλό είναι να θυμηθεί κανείς πότε βγήκε ο πρώτος τόμος εκείνου του εκπληκτικού έργου. Λοιπόν κυκλοφόρησε το 1860, τέσσερα χρόνια δηλαδή μετά τη λήξη του Κριμαϊκού πολέμου και – το κυριότερο – τρία μόλις χρόνια μετά τη αποχώρηση, από τον Πειραιά και την Αθήνα, των γαλλικών και βρεταννικών στρατευμάτων κατοχής. Τι σημαίνει αυτό; Κάτι πολύ απλό: Ότι το έργο του Παπαρρηγόπουλου δημοσιεύθηκε, όταν πια η ισχύς της ρωσικής μοναρχίας, μεγάλη ήδη από την εποχή της κατά το 1812 καταστροφής του Ναπολέοντα, είχε πια δραστικώς μειωθεί λόγω της νίκης των Αγγλογάλλων στην Κριμαία. Κάτι όμως που πρέπει κανείς οπωσδήποτε να κρατήσει στο μυαλό του είναι το γεγονός ότι αντικείμενο της έρευνας και, συνακολούθως, συγγραφικής εργασίας του Παπαρρηγόπουλου δεν ήταν η φυλή, με την οποία ασχολήθηκε ο Φαλλμεράυερ,  αλλά το έθνος. Και θα μου επιτρέψετε στο σημείο να επισημαίνει πως το χάσμα μεταξύ φυλής και έθνους είναι τόσο μεγάλο, ώστε συχνά να μη υπάρχει μεταξύ τους καμία πραγματική σχέση.  Οι Γάλλοι π.χ. αυτοαποκαλούνται Français και ονομάζουν τη χώρα τους    France, ενώ θεωρούν πως πρόγονοί τους ήταν οι Γαλάτες. Η ετυμολογική ρίζα όμως των λέξεων Français  και France είναι η λέξη Franc/Φράγκοι, δηλαδή η ονομασία της γερμανικής φυλής που κατέκτησε τη Γαλατία και υποδούλωσε τους Γαλάτες. Για αυτό άλλωστε και ένας από τους πρωτεργάτες της Γαλλικής Επανάστασης δεν δίστασε να προβάλει τον φυλετικό χαρακτήρα αυτής της τελευταίας, εξηγώντας ότι τα γεγονότα των ετών 1789-1792 δεν ήταν, στην ουσία, παρά ο ξεσηκωμός των υποδουλωμένων γαλατικής καταγωγής πληθυσμών ενάντια στους γερμανικής προέλευσης φεουδάρχες που τους καταπίεζαν. Θεωρώ, Κυρίες και Κύριοι, πως όλα αυτά είναι βασικής σημασίας όσον αφορά την ουσία της μεταξύ Φαλλμεράυερ και Παπαρρηγόπουλου εικονικής στην πραγματικότητα διαμάχης.

        Γ. Ο Φαλλμεράυερ και ο Παπαρρηγόπουλος έμοιαζαν καταπληκτικά μεταξύ τους – εννοώ όχι στο πρόσωπο αλλά στο μυαλό. Και οι δύο ήταν προικισμένοι με κάτι εξαιρετικά σπάνιο – μια οξύτατη ικανότητα διείσδυσης στα ιστορικά φαινόμενα. Ο Παπαρρηγόπουλος μάλιστα, ως γνωστόν, ήταν αυτοδίδακτος. Όχι μόνο πανεπιστήμιο αλλά ούτε καν γυμνάσιο δεν είχε βγάλει – και χρειάστηκε να παρέμβει το πανεπιστήμιο του Μονάχου και να τον αναγορεύσει διδάκτορα in absentia δηλαδή sur travaux όπως σήμερα λένε οι Γάλλοι, λόγω δηλαδή της ερευνητικής του εργασίας και των δημοσιευμάτων του. Αυτό όχι μόνο δεν μειώνει αλλά αντίθετα επαυξάνει την επιστημονική του αίγλη. Ο εθνικός μας ιστορικός ανήκει στη χορεία εκείνη των μεγάλων ερασιτεχνών, όπως ο Σλήμαν, ο Καραπάνος ή και ο Αντώνιος Λέβενχουκ που αυτοί και – δυστυχώς κυρίως αυτοί – ανοίγουν νέους ορίζοντες στην ανθρώπινη σκέψη. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει πως όποιος δεν έχει συστηματικώς  μορφωθεί είναι σε θέση να επιτελέσει επιστημονικό έργο. Σημαίνει όμως ότι πολύ συχνά άνθρωποι άσχετοι, εφόσον πάρουν την απόφαση να αφιερώσουν τη ζωή τους σε κάτι, αποδεικνύονται πολύ καλλίτεροι από τους ειδικούς. Και στο σημείο αυτό  θα μου επιτρέψετε, Κυρίες και Κύριοι, να  υπενθυμίσω αυτό που λένε για τον εαυτό τους οι Άγγλοι, πως δηλαδή είναι καλλίτεροι ναυτικοί του κόσμου, επειδή ακριβώς δεν είναι γεννημένοι ναυτικοί.

        Δ. Μεγάλη σημασία έχει η πολιτική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία έζησαν αυτές οι δύο μεγάλες μορφές. Ο Παπαρρηγόπουλος ήταν οπαδός της μοναρχίας των Βίττελσμπαχ και αναδείχτηκε χάρη στην προστασία του Ιωάννη Κωλέττη.  Ποιος ήταν ο Κωλέττης; Βλάχος από το Συρράκο της Ηπείρου, εμπνευστής και εν πολλοίς εκτελεστικό όργανο της βασιλικής δικτατορίας που εγκαθίδρυσε ο Όθωνας μετά την επιβολή σε αυτόν του συντάγματος του 1844 – και, σύμφωνα με τα παράδοξα της Ιστορίας, εκείνος ο πολιτικός, που θα μπορούσε να θεωρηθεί και ζωντανή απόδειξη της θεωρίας του Φαλλμεράυερ, ήταν η προσωπικότητα που διατύπωσε τη θεωρία της Μεγάλης Ιδέας. Αυτός λοιπόν προώθησε τον Παπαρρηγόπουλο ανέσυρε τον Παπαρρηγόπουλο από την άχρωμη δημοσιοϋπαλληλική θέση όπου ήταν θαμμένος και τον προώθησε στην εκπαίδευση – αρχικώς τη μέση και μετά την πανεπιστημιακή.  Χωρίς την προστασία λοιπόν της μοναρχίας των Βίττελσμπαχ, και μάλιστα τόσο του ελληνικού όσο και του βαυαρικού κλάδου της, είναι πάρα πολύ αμφίβολο αν ο Παπαρρηγόπουλος είχε μπορέσει να γράψει το – μέχρι σήμερα αξεπέραστο, αυτό και πάλι το τονίζω – έργο του.

        Ο Φαλλμεράυερ αντιθέτως ήταν αντίπαλος της μοναρχίας των Βίττελσμπαχ, στην επικράτεια της οποίας όμως ζούσε. Καταγόταν από το Τυρόλο – και όπως πολλοί Γερμανοί διανοούμενοι παλιότεροι και σύγχρονοι διακατεχόταν από αισθήματα θλίψης για τον πολιτικό κατακερματισμό του γερμανικού λαού. Συνακολούθως θεωρούσε τη βαυαρική μοναρχία εμπόδιο στην ενοποίηση της Γερμανίας – και αυτό ήταν σωστό. Υπενθυμίζω στο σημείο αυτό ότι ο βασιλιάς της Βαυαρίας ήταν ο κύριος αντιρρησίας όσον αφορά την κατά το 1871, στις Βερσαλλίες, ανακήρυξη της γερμανικής αυτοκρατορίας και χρειάστηκε αδρώς να τον δωροδοκήσει ο πρίγκηπας Βίσμαρκ, για να εκμαιεύσει τη συναίνεσή του. Και υπενθυμίζω κάτι άλλο – κεφαλαιώδους σημασίας: Ο Φαλλμεράυερ είχε εκλεγεί μέλος του κοινοβουλίου που είχε συνέλθει το 1848 στη Φραγκφούρτη, με σκοπό τη σε δημοκρατική βάση εθνική ολοκλήρωση των Γερμανών – και οικτρώς απέτυχε. Η πολιτική του όμως αυτή ανάμειξη έφερε στην επιφάνεια την αντίθεσή του προς τη βαυαρική μοναρχία με αποτέλεσμα να υποστεί σιωπηρό αλλά ιδιαίτερα αποτελεσματικό διωγμό. Πράγματι, παρέμεινε μέλος της βασιλικής ακαδημίας του Μονάχου, στην οποία είχε εκλεγεί πολύ νωρίς, αλλά του απαγορεύτηκε να διδάσκει.

        Ε. Ας επιχειρήσουμε τώρα μια ανακεφαλαίωση: Και ο Παπαρρηγόπουλος και ο Φαλλμεράυερ ήταν λαμπροί ιστορικοί οι οποίοι ασχολήθηκαν με ζητήματα τα οποία κατά πολύ ξεπερνούσαν τις δυνατότητες των ιστορικών της σειράς. Ο πρώτος, ο Έλληνας, είχε ισχυρότατη πολιτική υποστήριξη, ενώ ο δεύτερος, ο Γερμανός, ήταν, στην ουσία –και για προφανείς πολιτικούς λόγους - αντικείμενο διωγμού. Το γιατί τώρα ο Φαλλμεράυερ με τόσο μένος βάλθηκε να αποδείξει πως οι Νεοέλληνες δεν ήταν απόγονοι των Αρχαίων Ελλήνων είναι τόσο προφανές, ώστε καταντάει αυταπόδεικτο: Ο Κλασσικισμός αποτελούσε την ιδεολογική βάση της μοναρχίας των Βίττελσμπαχ – για αυτό και το Μόναχο μοιάζει με την αρχαία Αθήνα πολύ περισσότερο από όσο η δική μας πρωτεύουσα και για αυτό ο βασιλιάς της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α΄ προώθησε τον δευτερότοκο γιο του Όθωνα στον θρόνο της απελευθερωμένης Ελλάδας. Με άλλα λόγια, ο Φαλλμεράυερ καταρρίπτοντας τη μεταξύ Αρχαίων και Νέων Ελλήνων φυλετική συγγένεια έπληττε τη δυναστεία των Βίττελσμπαχ· και χαρακτηρίζοντας ως «Δογκιχώτες» όσους πιστεύανε ότι οι ήρωες του 1821 ήταν απόγονοι του αρχαίου Περικλή γελοιοποιούσε ακριβώς τον βασιλιά Λουδοβίκο Α΄ και τα παιδιά του.

Ϛ. Επειδή όμως τόσο ο Φαλλμεράυερ όσο και ο Παπαρρηγόπουλος ήταν πριν από όλα επιστήμονες, είχαν – όσο παράξενο και αν ακούγεται αυτό –  και οι δύο δίκιο. Κατά την άποψή μου, τα επιχειρήματα του Φαλλμεράυερ είναι τόσο λογικά, ώστε να μπορούν να εκληφθούν ως αυταπόδεικτα. Το ότι το έτυμον της λέξης Μοριάς, με την οποία οι γιαγιάδες και οι πατεράδες μας ονόμαζαν την αρχαία Πελοπόννησο, συγγενεύει με τη λέξη Πομερανία, άρα προέρχεται από τη σλαβονική λέξη more, που σημαίνει θάλασσα   και όχι από τις μουριές κτλ. κατά την ἀποψή μου ούτε καν συζήτηση χρειάζεται. Και υπενθυμίζω εδώ, Κυρίες και Κύριοι, σε μια προσπάθεια απόδοσης της εντύπωσης που κατά τον Μεσαίωνα και τα νεότερα χρόνια προκαλούσε η Πελοπόννησος, δηλαδή το νησί του Πέλοπα, στους επήλυδες, ότι στα οθωμανικά τουρκικά αυτή η χερσόνησος λεγόταν Ντζεζιρέ, λέξη αραβικής προέλευσης που και πάλι σημαίνει «νησί» (αλ-Τζαζίρα) που λέμε και σήμερα. Το ότι πασίγνωστα και συνυφασμένα με τη νεότερη και σύγχρονη Ιστορία μας τοπωνύμια, όπως Μπαρδούνια, Νεζερός, Δίβρη κλπ είναι σλαβικής προέλευσης – και αυτό είναι προφανές σε όποιον στοιχειωδώς γνωρίζει κάποια σλαβική γλώσσα – και αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι, σε πολλές περιπτώσεις, τα τοπωνύμια αυτά σχεδόν βιαίως αντικαταστάθηκαν σήμερα από αρχαιοελληνικές λέξεις με την ίδια όμως σημασία, όπως ο Νεζερός που μετονομάστηκε σε Έλος. Ο Παπαρρηγόπουλος, πάλι, στην ουσία δεν διαφώνησε με αυτό. Εκείνο στο οποίο – και πολύ ορθά – επέμεινε ήταν η ένταξη αυτών των σλαβικών και, ευρύτερα, αλλογενών πληθυσμών στο Ελληνικό Έθνος. Και για να δείξει άλλωστε του λόγου του το ασφαλές σχεδόν επιτροχάδην παραθέτει επιχείρημα που θυμίζει αυτό που λίγο πρωτύτερα ανέφερα πως λένε οι Άγγλοι για τον εαυτό τους. Πως δηλαδή οι Αλβανοί, που καμία απολύτως σχέση στην αρχική τους πατρίδα δεν είχαν με τη θάλασσα, όταν ήρθαν και εγκαστάθηκαν σε νησιά του Αργοσαρωνικού έγιναν οι καλλίτεροι ναυτικοί της Μεσογείου.

Και ας το ξαναπούμε ακόμη μια φορά, γιατί, δυστυχώς,  δεν είναι σαφές στην ελληνική γλώσσα: Άλλο έθνος και άλλο φυλή. Ο Παπαρρηγόπουλος ασχολήθηκε με το Ελληνικό Έθνος, ενώ ο Φαλλμεράυερ με την Ελληνική Φυλή. Και οι δύο φρονώ πως είχαν δίκιο.

Ζ. Ο Φαλλμεράυερ πέθανε το 1861, προτού δηλαδή να δει την ενοποίηση της Γερμανίας και την αναγωγή της σε αυτοκρατορία, την οποία πέτυχε όχι με δημοκρατικές διαδικασίες αλλά με σίδερο και αίμα ο πρίγκηπας Βίσμαρκ. Όμως, αφού πέρασαν πολλά χρόνια από τον θάνατό του, έγινε κάτι που στην πραγματικότητα τον δικαίωσε. Και παραδόξως πρωταγωνιστής αυτού του κάτι ήταν εκείνος ακριβώς που είχε θεωρηθεί κύριος αντίπαλός του -  συγκεκριμένα ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος.

Αυτός ο τελευταίος, πράγματι, δημοσίευσε τον Ιανουάριο του 1876, στο περιοδικό Εστία, που αργότερα μετεξελίχθηκε στην ομώνυμη εφημερίδα, άρθρο στο οποίο – δικαιολογημένα – εξυμνούσε τον Γεώργιο Καστριώτη, περισσότερο γνωστό ως Σκεντέρμπεη, δηλαδή τον εθνικό ήρωα των Αλβανών. Δύο ήταν τα σημεία στα οποία ιδιαίτερα επέμεινε ο εθνικός μας ιστορικός: Πρώτον, πως ο Σκεντέρμπεης ήταν ανώτερος από ό,τι γενικώς θεωρείται, γιατί ήταν ο μόνος από τους μεγάλους Χριστιανούς προμάχους της Χερσονήσου του Αίμου ο οποίος ποτέ δεν ηττήθηκε από τους Οθωμανούς. Με τρόπο οξύ μα και χαριτωμένο ταυτόχρονα ο εθνικός μας ιστορικός εξήγησε πως το μέγα μειονέκτημα του Σκεντέρμπεη υπήρξε ότι δεν είχε ιστορικό αντάξιό του. Αν είχε, θα είχε πολύ νωρίτερα από τον 19^ο αιώνα καθιερωθεί ως ο μεγαλύτερος και ικανότερος  Σταυροφόρος της Νεότερης Ευρώπης.

Όπως εύκολα μπορεί να καταλάβει κανείς, αυτή και μόνο η διαβεβαίωση του Παπαρρηγόπουλου ήταν αρκετή για να προκαλέσει τη μήνιν του αθηναϊκού τύπου. Ο Παπαρρηγόπουλος όμως δεν σταμάτησε εκεί – αλλά συστηματικώς ερευνώντας τα σχετικά με τον ήρωά του έκανε, στο ίδιο άρθρο ένα λογικό συνειρμό: Εφόσον σύμφωνα με την πηγή του, δηλαδή το έργο του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, ο πατέρας του Γεώργιου Καστριώτη λεγόταν Ιβάν, λογικό είναι να υποθέσει κανείς πως ο Σκεντέρμπεης ήταν σλαβικής καταγωγής.

Η. Ειδικά αυτό είχε τεράστια σημασία. Και τούτο, γιατί ο πρώτος ο οποίος είχε επισημάνει τη σλαβική καταγωγή του Σκεντέρμπεη ήταν ακριβώς ο Φαλλμεράυερ σε άλλο έργο του, αυτό που επιγράφεται «Το αλβανικό στοιχείο στην Ελλάδα», η έκδοση του οποίου ολοκληρώθηκε το 1860, δηλαδή ένα μόλις έτος πριν από τον θάνατό του. Εκεί ο Φαλλμεράυερ εξηγούσε πως όχι μόνο ο πατέρας αλλά και η μητέρα του ήταν καταγωγής σλαβικής – για αυτό και μία μορφή της σλαβικής γλώσσας ήταν και η μητρική (μαζί με τα αλβανικά εννοείται) του εθνικού ήρωα των Αλβανών. Με λίγα λόγια, ο Παπαρρηγόπουλος εμμέσως έστω παραδεχόταν τον πυρήνα της θεωρίας του Φαλλμεράυερ για διασκορπισμό και συνακολούθως εγκατάσταση σλαβικών φύλων στο σύνολο σχεδόν της Χερσονήσου του Αίμου. Και βέβαια αποτέλεσμα υπήρξε να κατηγορηθεί από κορυφαία όργανα του αθηναϊκού τύπου της εποχής ως «μίσθαρνο όργανο των πανσλαβιστών». Στην πραγματικότητα, αυτό το οποίο ο εθνικός μας ιστορικός έκανε ήταν μια πράξη αβροφροσύνης προς τη μνήμη του νεκρού πια αντιπάλου του. Και μάλιστα, ολοκληρώνοντας την πράξη του αυτήν, τον Οκτώβριο  του ίδιου εκείνου χρόνου, 1876, σε άλλο άρθρο του στο ίδιο περιοδικό διακήρυξε ότι οι Σλάβοι και οι Έλληνες ήταν λαοί της ίδιας αξίας.

Θ. Και πάλι το πολιτικό κλίμα της εποχής αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των γεγονότων. Αν ο Παπαρρηγόπουλος τα είχε πει αυτά κατά τις αρχές της δεκαετίας του 1850, τα ευρήματά του θα είχαν γίνει δεκτά από την ελληνική κοινή γνώμη με ιαχές ενθουσιασμού. Το 1876 όμως, και ενώ το ανατολικό ζήτημα έφτανε και πάλι σε σημείο βρασμού (ας μην ξεχνάμε ότι τον επόμενο χρόνο άρχισε ο ρωσοτουρκικός πόλεμος που κατέληξε στη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η οποία ανατράπηκε από τη συνθήκη του Βερολίνου), η βρεταννική επιρροή στη χώρα μας είχε πια παγιωθεί καθοριστικώς. Εξ ου και ο Παπαρρηγόπουλος κατηγορήθηκε σαν πράκτορας των Ρώσων. Πάντως υπερασπίστηκε γενναία τις θέσεις του. Και όταν κατάλαβε τον κίνδυνο που τον απειλούσε, περιορίστηκε να κάνει μια γενική αλλά και κάπως αόριστη δήλωση για την αδιάσπαστη συνέχεια της Ελληνικής Ιστορίας και σταμάτησε να μιλάει για το θέμα αυτό -  χωρίς όμως (και αυτό είναι το σπουδαίο) να ανακαλέσει.

Ι. Και πάλι ο Παπαρρηγόπουλος είχε δίκιο: Το όνομα Ιβάν, παραλλαγή του ελληνικού Ιωάννης>Ιοάν>Ιβάν είναι η πιο χαρακτηριστική συλλογική επίκληση όχι μόνο των Ρώσων αλλά γενικώς των Σλάβων. Και πάλι οφείλει κανείς να υπογραμμίσει τη σύγχυση που γίνεται, όταν μιλάει κανείς Νέα Ελληνικά, μεταξύ των εννοιών «έθνος» και «φυλή». Το ότι ο Σκεντέρμπεης ήταν σλαβικής καταγωγής καθόλου δεν αίρει τον χαρακτήρα του ως Αλβανού ήρωα. Κατά κανόνα, άλλωστε, ξένοι είναι εκείνοι που καλλίτερα καταλαβαίνουν ένα λαό και εν πολλοίς ενσαρκώνουν τη συλλογική ψυχή του. Ο Όθων ήταν Γερμανός, ο Κωλέττης Βλάχος, ο Ναπολέων Ιταλός (ο οποίος μάλιστα ποτέ του δεν μπόρεσε να μιλήσει καλά τα γαλλικά), η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας Γερμανίδα, ο Στάλιν Γεωργιανός, ο Τσώρτσιλ από τη μητέρα του Αμερικανός, ο Ισμέτ Ινονού Κούρδος, η γυναίκα του Φράνκο, διαχρονικώς χαρακτηριστικός τύπος Ισπανίδας, καταγόταν από Ινδιάνους που είχαν βιαίως μεταφερθεί από την Αμερική στην Ιβηρική Χερσόνησο, ο Δάντης, εθνικός ποιητής των Ιταλών, ήταν απώτερης γερμανικής καταγωγής  και ούτω καθ’ εξής. Συνεπώς εκείνο που είναι παράλογο είναι όχι βέβαια οι θέσεις του Φαλλμεράυερ και του Παπαρρηγόπουλου αλλά οι αντιδράσεις των Νεοελλήνων σε αυτές – εκτός βέβαια αν όλη αυτή η φασαρία που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας κρύβει κάτι άλλο, βαθύτερο.

ΙΑ. Κυρίες και Κύριοι, δεν θα σας κουράσω πολύ ακόμα. Το θέμα της σλαβικής καταγωγής του Γεώργιου Καστριώτη το έκλεισε μια τραγική μορφή της σύγχρονης ελληνικής επιστήμης, ο Γεώργιος Σούλης.  Ο Σούλης είχε γεννηθεί το 1927 στα Γιάννενα και ήταν γιος μιας θρυλικής μορφής των ηπειρωτικών γραμμάτων, του περίφημου ακόμη και σήμερα γυμνασιάρχη Χρίστου Σούλη. Όλη η οικογένεια, που καταγόταν από τους Χουλιαράδες, είχε πάθος για τα γράμματα αλλά, λόγω της έμφυτης στη ζωή της Ηπείρου ταλαιπωρίας, και μια κληρονομική πάθηση της καρδιάς. Ήταν σχεδόν όλοι τους ευγενείς και ανώδυνοι διανοούμενοι της αριστεράς. Ο Γεώργιος Σούλης λοιπόν έφυγε από τα Γιάννενα λίγο μετά τη λήξη του Β΄ Παγκόσμιου πολέμου, ήρθε στην Αθήνα και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή. Το κλίμα όμως δεν τον σήκωνε. Και επειδή είχε συγγενείς στην Αμερική, έφυγε στις Ηνωμένες Πολιτείες, αναγορεύθηκε διδάκτωρ στο Χάρβαρντ, έμεινε αρκετά χρόνια ως βιβλιοθηκάριος στην περίφημη βιβλιοθήκη του Ντάμπαρτον Όακς και το 1965 έγινε καθηγητής στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ της Καλιφόρνιας. Εκεί πέθανε τον επόμενο χρόνο από καρδιά, σε ηλικία μόλις τριάντα εννέα ετών -  και κατά τραγική συγκυρία ακριβώς τις ημέρες κατά τις οποίες είχε πάει εκεί η μάνα του, για να τον δει.

Ο Σούλης πάντως πρόλαβε να κλείσει οριστικώς το θέμα της καταγωγής του Σκεντέρμπεη, πλήρως δικαιώνοντας τον Παπαρρηγόπουλο και τον Φαλλμεράυερ. Ειδικά σε αυτό βέβαια είχε ευνοηθεί, γιατί στις αρχές της δεκαετίας του 1950, ο Τούρκος ιστορικός Χαλίλ Ιναλτσίκ είχε ανακαλύψει στη Βιέννη στοιχεία με τα οποία πλήρως τεκμηριωνόταν η σλαβική καταγωγή του – πολιτιστικώς εξελληνισμένου και θρησκευτικώς Ρωμαιοκαθολικού – εθνικού ήρωα των Αλβανών. Ο Σούλης επιπλέον, σαν Ηπειρώτης που ήταν, σχεδίαζε να γράψει και μια εκτενή βιογραφία του Σκεντέρμπεη -  αλλά στο μεταξύ τον θέρισε ο θάνατος.

ΙΒ. Θα κλείσω, Κυρίες και Κύριοι, με τη διαπίστωση προσωπικότητας που είχε γνωρίσει καλά τους Έλληνες, του Κρις Γουντχάουζ. Σε μια Ιστορία του της Σύγχρονης Ελλάδας που εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1968 λοιπόν ο Γουντχάουζ εξήγησε εύληπτα και καθαρά ότι από τη μία πλευρά είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι στους τωρινούς Έλληνες δεν υπάρχει ούτε ένας που να μη κατάγεται από τους Αρχαίους. Το ίδιο παράλογο όμως είναι να απορρίψει κανείς και τις διαπιστώσεις του Φαλλμεράυερ – πολύ περισσότερο μάλιστα εφόσον αυτές στηρίζονται όχι σε νοητικές ακροβασίες αλλά σε στοιχεία τα οποία ευχερώς μπορεί να εντοπίσει κανείς κυττάζοντας με λίγη προσοχή γύρω του.

Κατά τη γνώμη μου, και όπως ήδη σας είπα καμία αντίθεση δεν υπάρχει μεταξύ Φαλλμεράυερ και Παπαρρηγόπουλου.

Και αυτό εμμέσως το αναγνώρισε και ο δεύτερος με την ιστορία της καταγωγής του Σκεντέρμπεη· και τούτο, γιατί ό,τι έκανε ευθαρσώς προβάλλοντας την άποψη για την αξιολογική ισότητα Ελλήνων και Σλάβων μόνο ως προσπάθεια αποκατάστασης της μνήμης του  Φαλλμεράυερ μπορεί να εκληφθεί.