Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΛΗΡΟΝOΜΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ARNOLD TOYNBEE

Άρθρο του Stefano Arcella (Centro Studi La Runa)

Mετάφραση: Αναστάσιος Γιαννάς

Η πρόσφατη διπλωματική πρωτοβουλία του Vladimir Putin σε σχέση με την Συριακή κρίση επαναπρότεινε και αναζωπύρωσε τον διεθνή ρόλο της Ρωσίας, μετά από μία εικοσαετία αδράνειας, αποτέλεσμα του διαμελισμού και της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Προηγουμένως, με διάφορες επιλογές στην εσωτερική πολιτική (η ποινική δίωξη εναντίον των Femen, ο αγώνας εναντίον της επιχειρηματικής-οικονομικής ολιγαρχίας που δρούσε για ξένα συμφέροντα, η πολεμική και η αντίθεση στο δυτικό μοντέλο των υιοθετήσεων από μέρους των γκέι), ο Πούτιν τέθηκε ως εκφραστής ενός εναλλακτικού μοντέλου από εκείνο του ''πολιτικά ορθού'' αμερικανικής προέλευσης. Διαφοροποιούμενος ακόμη και από άλλους εκπροσώπους της  Ρωσικής άρχουσας τάξης που εκφράζουν μία πιο φίλο-δυτική στάση. Στην παρούσα Συριακή κρίση, η Ρωσία εκφράζει μία πολυπολική γεωπολιτική που συγκεκριμενοποιήθηκε στην έκβαση του G20 στην Αγία Πετρούπολη, στο οποίο η εναντίωση της  στην αμερικανική στρατιωτική επέμβαση στην Συρία συγκέντρωσε γύρω από αυτήν τις χώρες BRICS (Βραζιλία, [Ρωσία], Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική). Ο Ρώσος πρόεδρος όμως κατανόησε ότι δεν ήταν αρκετό να περιοριστεί να πει όχι στον πόλεμο στην Συρία, αλλά χρειαζόταν να θέσει στο πεδίο μία διπλωματική πρωτοβουλία που θα αφαιρούσε από τον Ομπάμα το πρόσχημα των χημικών όπλων για μία στρατιωτική επέμβαση υπό τον μανδύα των ανθρωπιστικών δικαιολογιών, και συνδεδεμένη, στην πραγματικότητα, σε ένα ακριβές γεωπολιτικό σχέδιο διαμελισμού και αποσταθεροποίησης των ισχυρών πολιτικών δυνάμεων του αραβικού κόσμου και της  μέσης ανατολής πιο ειδικά, ώστε να εξασφαλίσει τον έλεγχο των πηγών ενέργειας και να παγιώσει την στρατιωτική και πολιτική υπεροχή του Ισραήλ.

 Αυτή η αναβίωση του διεθνούς ρόλου της Ρωσίας τόσο εν σχέση με τις ΗΠΑ όσο και με τον Ευρώ-μεσογειακό διάλογο, σε συνδυασμό με την επαναβεβαίωση μιας Ρωσικής πολιτιστικής διαφορετικότητας εν σχέση με μία Αμερικανοποιημένη Δύση, παρακινεί σε ένα προβληματισμό πάνω στις ιστορικές –πολιτιστικές ρίζες της Ρωσίας και στην δυνατότητα  να ξαναβρεθεί μία κοινή Ευρώ-Ρωσική κουλτούρα που θα διαφοροποιείται από το μοντέλο μιας Δύσης που έλκεται από το αμερικανικό μοντέλο. Η διάδοση και αναβίωση της Ευρώ-ασιατικής πολιτικής θεωρίας και η πρόσφατη επικέντρωση πάνω στο σχέδιο “Eu-Rus” καθιστούν αυτό τον προβληματισμό ακόμη πιο επίκαιρο και αναγκαίο.

 Από αυτήν την άποψη είναι πολύ εύστοχο να εξετάσουμε ένα δοκίμιο του άγγλου ιστορικού  Arnold Toynbee (1889- 1975), με τίτλο Civilisation on Trial (Oxford, 1948), (Ο πολιτισμός  σε  δίκη), το οποίο  εκδόθηκε  την  Σταλινική περίοδο, όταν  η Σοβιετική  Ένωση φαινόταν ως  ο ανταγωνιστής της  Δύσης  μέσα  στο σενάριο  του ''ψυχρού πολέμου''. Σε αυτό το βιβλίο-που είναι ένα κλασικό  της  συγκριτικης ιστορίας - και έχει επιρεαστεί από την ιστορική στιγμή στην οποία γράφτηκε (το πέρασμα στην ατομική εποχή, η στρατιωτική και οικονομική υπεροχή της Αμερικής κλπ), ο άγγλος  ιστορικός  εξετάζει  τις  παλαιές  ρίζες και τη Βυζαντινή κληρονομιά της Ρωσίας,διαφωτίζοντας  μία βαθιά διάσταση που, στο ιστορικό πλαίσιο στο οποίο θεωρητικοποιήται, σημαίνει ότι έχει την ικανότητα να ξεπερνά τα φαινόμενα και να εντοπίζει τις ''σταθερές»'' της ιστορίας. Ο Toynbee μοίρασε την δραστηριότητα του μεταξύ των ακαδημαϊκών θέσεων και εκείνων των πολιτικών-θεσμικών. Υπήρξε καθηγητής της βυζαντινής ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Λονδίνου (και αυτό είναι σημαντικό στοιχείο για να κατανοήσουμε το δοκίμιο με το οποίο ασχολούμαστε) και καθηγητής της διεθνούς ιστορίας στο  London  School  of  Economics.

Η Βυζαντινή κληρονομιά της Ρωσίας.

Zωή Παλαιολογίνα

Στο «Civilisation on trial» ο Toynbee αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στο θέμα της βυζαντινής κληρονομιάς της Ρωσίας και το αρχίζει με  μία ρήση του Οράτιου: “Naturam espellas furca, tamen usque recurret” (Και να εκδιώξεις την φύση, αυτή πάντως θα επιστρέψει).''Όταν προσπαθούμε να απαρνηθούμε το παρελθόν-γράφει ο άγγλος ιστορικός-αυτό το τελευταίο έχει, όπως ο Οράτιος γνώριζε καλά, έναν ύπουλο τρόπο να επιστρέφει μεταξύ μας, ελαφρά μεταμφιεσμένο''. Αυτός λοιπόν δεν πιστεύει στις δηλώσεις του Στάλιν σύμφωνα με τις οποίες η Ρωσία θα έκανε μία οριστική ρήξη με το παρελθόν της. Στην πραγματικότητα, οι ρίζες ενός λαού μπορούν να εμφανιστούν με νέες μορφές, προσαρμοσμένες στο αλλαγμένο ιστορικό πλαίσιο, αλλά είναι ψευδής και απατηλή αξίωση η εξάλειψη του παρελθόντος. Τον δέκατο αιώνα μ.χ οι Ρώσοι επέλεξαν οικειοθελώς-κατά τον Toynbee-να αγκαλιάσουν τον ανατολικό Ορθόδοξο χριστιανισμό. Αυτοί θα μπορούσαν να ακολουθήσουν το παράδειγμα των γειτόνων τους στα νότιο-ανατολικά, των Χαζάρων-που ασπάστηκαν τον Ιουδαϊσμό-ή εκείνο των Βουλγάρων, κατά μήκος του Βόλγα, που ασπάστηκαν το Ισλάμ τον δέκατο αιώνα. Αντίθετα αυτοί προτίμησαν να δεχτούν το θρησκευτικό μοντέλο του Βυζαντίου. Μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους τούρκους το 1453 και την εξαφάνιση των τελευταίων υπολειμμάτων της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Ανατολής, το πριγκιπάτο της Μόσχας προσέλαβε με πλήρη συνείδηση από τους Έλληνες την κληρονομιά του Βυζαντίου. Το 1472 ο Μεγάλος δούκας της Μόσχας, Ιβάν ο Γ’, παντρεύτηκε την Ζωή Παλαιολόγου, ανιψιά του τελευταίου Έλληνα αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, ο τελευταίος Έλληνας που έφερνε το στέμμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας της Ανατολής. Αυτή η επιλογή έχει μία πολύ συγκεκριμένη συμβολική έννοια, υποδεικνύοντας την αποδοχή και την αναβίωση ενός αυτοκρατορικού αρχέτυπου, όπως επισήμανε ο  Elémire Zolla.

 Σε εκείνη την κοσμοϊστορική στιγμή κατά την οποία γράφει, ο Toynbee βλέπει ένα μεγάλο δίλλημα να παρουσιάζεται εμπρός από την Ρωσία: να ενσωματωθεί στην Δύση (που αυτός βλέπει ως συνώνυμο ενός πολιτισμού με έντονα αγγλοσαξονικά στοιχεία και άρα, εμμέσως, στο Ευρώ-αμερικανικό πλαίσιο) ή να αναπτύξει ένα δικό της εναλλακτικό αντι-δυτικό μοντέλο. Το συμπέρασμα του άγγλου ιστορικού –εντυπωσιακό για την διορατικότητα του- είναι ότι η Ρωσία, ως ψυχή, ως ιδιοσυγκρασία του λαού της, θα είναι πάντα η ''Αγία Ρωσία'' και η Μόσχα θα είναι πάντα η ''Τρίτη Ρώμη»''. Tamen usque recurret.( …αυτή πάντως θα επιστρέψει)

                Η ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΠΟΥΤΙΝ ΣΤΟ ΦΟΡΟΥΜ VALDAI

Τα σαχλά Ελληνικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία με μεγάλη προθυμία δημοσιεύουν οτιδήποτε οδηγεί σε παρακμή και εξευτελίζει την ανθρώπινη υπόσταση, απέκρυψαν τον ιδιαίτερα σημαντικό λόγο που εκφώνησε ο Vladimir Putin στο Φόρουμ  Valdai (Valdai International Discussion Club ) .Σε αυτή την ομιλία του αναφέρθηκε στο θέμα της  πολιτιστικής κρίσης που καταστρέφει την Δύση, και για τις πνευματικές δυνάμεις  με τις οποίες η Ρωσία πρέπει να υπερασπίσει την ταυτότητα της. Παραθέτουμε λοιπόν ένα σημαντικό απόσπασμα από την ομιλία του Ρώσου ηγέτη:

«…Η άλλη μεγάλη πρόκληση για την ταυτότητα της Ρωσίας είναι συνδεδεμένη με τα γεγονότα που συμβαίνουν στον κόσμο. Είναι θέματα εξωτερικής πολιτικής αλλά και ηθικής τάξης. Μπορούμε να δούμε πως οι Ευρώ-ατλαντικές χώρες απαρνιούνται τις ρίζες τους, ακόμη και τις χριστιανικές ρίζες που αποτελούν το θεμέλιο του Δυτικού πολιτισμού. Αυτές  αρνούνται τις ηθικές αρχές και όλες τις παραδοσιακές ταυτότητες: εθνικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές , μέχρι και σεξουαλικές. Εφαρμόζουν κατευθυντήριες γραμμές που εξισώνουν τις οικογένειες με τις συμβιώσεις ατόμων του ιδίου φύλου, την πίστη στον θεό με την πίστη στον Σατανά. Η  “political correctness”(''πολιτική ορθότητα'') έφθασε σε τέτοιες υπερβολές, που υπάρχουν άτομα που συζητούν στα σοβαρά να γίνει η νόμιμη καταχώρηση πολιτικών κομμάτων που προωθούν την παιδεραστία. Σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες ο κόσμος  φοβάται να εκδηλώσει την θρησκευτικότητα του. Οι θρησκευτικές εορτές καταργούνται ή αποκαλούνται με διαφορετικά ονόματα και η θρησκευτική τους έννοια αποκρύπτεται όπως επίσης και η ηθική τους βάση. Είμαι πεπεισμένος ότι αυτό ανοίγει έναν δρόμο που οδηγεί απευθείας στη φθορά και την οπισθοδρόμηση, που καταλήγει σε μία βαθιά δημογραφική και ηθική κρίση. Και τι άλλο εάν όχι  η απώλεια της ικανότητας αναπαραγωγής μαρτυρεί πιο δραματικά την ηθική κρίση μιας ανθρώπινης κοινωνίας; Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος των ανεπτυγμένων χωρών δεν είναι πια ικανές να διαιωνιστούν, ούτε με την βοήθεια της μετανάστευσης. Χωρίς τις αξίες που υπάρχουν στον Χριστιανισμό και στις άλλες ιστορικές θρησκείες, χωρίς τους ηθικούς κανόνες πού διαμορφώθηκαν εδώ και χιλιετίες, τα άτομα θα χάσουν  αναπόφευκτα την ανθρώπινη αξιοπρέπεια τους. Εμείς λοιπόν θεωρούμε φυσικό και σωστό να υπερασπιστούμε αυτές τις αξίες. Πρέπει να υπάρχει σεβασμός για το δικαίωμα κάθε μειονότητας να είναι διαφορετική, αλλά τα δικαιώματα της πλειοψηφίας δεν μπορεί να αμφισβητηθούν. Ταυτόχρονα, βλέπουμε να γίνονται προσπάθειες για να ξαναζωντανέψει, με κάποιο τρόπο, ένα τυποποιημένο μοντέλο ενός μονοπολικού κόσμου και να συσκοτιστούν οι θεσμοί  του διεθνούς δικαίου και της εθνικής κυριαρχίας. Αυτός ο μονοπολικός και τυποποιημένος κόσμος δεν θέλει κυρίαρχα κράτη, αλλά επιζητεί υποτελείς. Αυτό ισοδυναμεί σε ιστορικό επίπεδο με την άρνηση των ταυτοτήτων, της ποικιλομορφίας του κόσμου όπως ο Θεός την θέλησε...»

Έτσι ομιλούν οι αληθινοί ηγέτες. Η όποια σύγκριση με τους εγχώριους αλλά και ευρωπαίους πολιτικούς, θα φαινόταν σαν κάποιος να συγκρίνει το γάργαρο νερό με …τον εμετό.