Η ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΣ ΑΣΠΙΔΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Άρθρο του Girolamo Rossi

Μετάφραση: Ιωάννης Αυξεντίου

Οι ανθρωπολόγοι μιλούν για τοτεμικά ζώα ως σύμβολα, τα οποία συλλαμβάνουν την προσοχή, όχι διότι αντιπροσωπεύουν κάτι που είναι 'καλό για τροφή', αλλά διότι αντιπροσωπεύουν κάτι που είναι 'καλό για σκέψη'. Επηρεάζουν την φαντασία γιατί είναι συγκεκριμένες απεικονίσεις  στις οποίες ωστόσο είναι δυνατόν να συνδεθεί μία αφηρημένη έννοια. Αυτή η διαδικασία νοηματοδότησης του τοτεμικού συμβόλου έχει έναν ορθολογικό παράγοντα, που αφορά τον 'λόγο' που οι κοινωνικές ομάδες μπορούν να αναπτύξουν γύρω από το σύμβολο και έναν ενστικτώδη ή ανορθολογικό παράγοντα, που αφορά την αντήχηση που το ίδιο το σύμβολο μπορεί να έχει στην ψυχολογία του βάθους κάθε προσώπου. Εάν ένα σύμβολο έχει επιτυχία εξαιτίας του ότι είναι 'καλό για σκέψη', τότε και τα πολιτικά εμβλήματα έχουν μεγαλύτερη ή μικρότερη τύχη ανάλογα με τις σημασίες που σε αυτά μπορούμε να διαβάσουμε, τα νοήματα που ανακαλούν, τις συγκινησιακές αντηχήσεις που μπορούν να έχουν σε εμάς κλπ.

Η σταυροφόρος ασπίδα είναι χωρίς αμφιβολία -σε αυτή την προοπτική- ένα καλό σύμβολο για σκέψη, γιατί παρουσιάζει μία εξαιρετική φαινομενολογία: κράτησε ως σύμβολο του κόμματος των χριστιανών Ιταλών για σχεδόν έναν αιώνα, σημείωσε μεγάλες εκλογικές νίκες ήδη από το ντεμπούτο του το 1919, ως έμβλημα του νεογέννητου Λαϊκού Κόμματος του Luigi Sturzo. Αλλά προπάντων αναγνωρίστηκε ως μία αποτελεσματική σύνθεση, η ίδια η ουσία, του χριστιανικής έμπνευσης κόμματος από μία πολυ ευρεία εκλογική βάση, ευρισκόμενη σε κάθε περιοχή της χώρας και αποτελούμενη από άτομα διαφορετικής κουλτούρας και κοινωνικής τάξης. Σύμβολο λοιπόν καλό, αλλά και εύκολο για την σκέψη λόγω της αμεσότητας του και της εκφραστικής του δύναμης. 

Στην σταυροφόρο ασπίδα εισρέουν οι αρχαίοι συμβολισμοί του σταυρού και της ασπίδας που, πριν από τον χριστιανισμό, αντιπροσώπευαν τα βασικά σημεία αναφοράς στο πολιτιστικό-ανθρωπολογικό επίπεδο. Αρχαίος όσο ο ίδιος ο πολιτισμός (μία πέτρινη σφραγίδα με σταυρό που  βρέθηκε στην Σούσα ανάγεται στην Τρίτη χιλιετία π.χ. Καθώς και άλλα σταυρικά σύμβολα που ανακαλύφθηκαν στην Κρήτη ανάγονται στον 15^o αιώνα π.χ.) ο σταυρός συμβολίζει σε πολλούς πολιτισμούς τον ουρανό και την γη, ως ένα σύστημα προσανατολισμού στον χώρο και συμβολίζει την συνύπαρξη στον άνθρωπο της γήινης φύσης, λόγω του οριζόντιου στοιχείου, και εκείνης της πνευματικής λόγω του καθέτου στοιχείου. Επιπρόσθετα, η ασπίδα συνιστά ένα στοιχείο υψηλής συμβολικής αξίας. Ένα κατεξοχήν αμυντικό όπλο, η ασπίδα είναι πράγματι μία προστατευτική καλύπτρα αλλά και η επιφάνεια πάνω την οποία είναι δυνατόν να απεικονιστούν φιγούρες που 'μαγικά' ενισχύουν την δύναμη του πολεμιστή και οι έννοιες εκείνες που του εμπνέουν την δράση (η ασπίδα του Αχιλλέα παρουσίαζε μία απεικόνιση κοινωνικής ζωής, καλλιεργημένων κάμπων, ζώων και ουρανίων σωμάτων. Όλου δηλαδή εκείνου του κόσμου στον οποίο ο ήρωας νοιώθει ότι ανήκει και υπερασπίζεται).

Με τον ερχομό του χριστιανισμού ο σταυρός, εμπλουτίζεται από ένα εξαιρετικό νόημα, τέτοιο ώστε να απορροφήσει όλους τους προηγούμενους συμβολισμούς και να επιτρέψει μία χριστιανική ερμηνεία  όλων εκείνων των σημείων, που κατά κάποιο τρόπο μπορούν να συσχετιστούν με τον σταυρό του Χριστού. (Ο Ιουστίνος απαριθμεί τους 'cruces dissimulatae'  [κρυμμένους σταυρούς] όπως το άροτρο, το κατάρτι του πλοίου ή η άγκυρα· και ο Αυγουστίνος μιλά για σταυρούς 'ante litteram',  που κατά κάποιο τρόπο εμπεριέχουν την προφητεία της έλευσης του Χριστού και άρα του κατεξοχήν Σταυρού). Επίσης, η ασπίδα ερμηνεύεται στην χριστιανική προοπτική ως αλληγορία της πίστης, όπως για παράδειγμα στον Άγιο Παύλο, ο οποίος την εισάγει ως μέρος της πανοπλίας του χριστιανού ενάντια στην αμαρτία.

Πριν  να  γίνει ένα πολιτικό σύμβολο, λοιπόν, η σταυροφόρος ασπίδα είναι ένα σημείο πολέμου. Το πιο τέλειο μεταξύ των σημείων του πολέμου, διότι προσθέτει στην στρατιωτική αποτελεσματικότητα την πιο υψηλή ηθική αξία, εκείνης του αγώνα στο όνομα του Θεού και της πίστης. Με την μάχη του 312 μ.χ. (στην οποία ο  Κωνσταντίνος νἰκησε τον Μαξέντιο) και την αποκάλυψη 'in hoc signo vinces' ['ἐν τούτῳ νίκα'] που σηματοδότησε την στρατιωτική επιχείρηση του μελλοντικού χριστιανικού αυτοκράτορα, ο σταυρός γίνεται για την εκκλησία ένα σύμβολο και του πολέμου. Ένα σύμβολο ικανό να τιμήσει την υπεροχή του Χριστιανικού Θεού επί κάθε άλλης θεότητας. Εξάλου, στην κεντρική Ευρώπη, η υπεράσπιση του χριστιανισμού θα γίνει αναγκαστικά με στρατιωτική άμυνα, εναντίον των απειλών προερχόμενων από τις βόρειες και ανατολικές περιοχές της ηπείρου, από τους βαρβαρικούς πληθυσμούς, από τις περιοχές της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής και από τους μουσουλμάνους. 

Με την ευκαιρία της Συνόδου του  Clermont του 1095 μ.χ., προωθείται η πρώτη σταυροφορία και συνίσταται στα στρατεύματα να σχεδιάσουν τον σταυρό επάνω στις στολές και στα όπλα, έτσι ώστε να επικυρώσουν την ιερή φύση της επιχείρησης (σχεδιασμένος πάνω στις ασπίδες, ο σταυρός αντιπροσωπεύει την ίδια την φιγούρα του πολεμιστή, πρόθυμου να δεχτεί την 'imitatio christi' (μίμηση του Χριστού) τον δικό του προορισμό στο μαρτύριο, και συνάμα την νίκη επί του κακού). Ενώ η παράδοση του κόκκινου χρώματος σε λευκό πεδίο θα γεννηθεί μόλις τρία χρόνια μετά τα στρατιωτικά συμβάντα συνδεμένα με την πολιορκία της Αντιόχειας (1098 μ.χ.). Δύο ιστοριογράφοι, ο ανώνυμος συγγραφέας των 'Gesta Francorum', άμεσος μάρτυρας της στρατιωτικής επιχείρησης της Αντιοχείας, και  ο Jacopo da Varagine, ένας δομινικανός μοναχός που έζησε το 1200 και υπήρξε ο συγγραφέας της Legenda Aurea, αναφέρουν την εμφάνιση στα στρατεύματα των σταυροφόρων, του Αγίου Γεωργίου. Ο Άγιος εμφανίζεται ως επικεφαλής ενός στρατού σταλμένου από τον ουρανό για να βοηθήσει τούς χριστιανούς. Πολλοί στρατιώτες είδαν το όραμα και είδαν τον άγιο να φέρει μία λευκή πανοπλία με έναν κόκκινο σταυρό σχεδιασμένο επάνω της. Ο κόκκινος σταυρός σε λευκό πεδίο, που ήδη υπήρχε στην ευρωπαϊκή εικονική κληρονομιά, ενισχύεται λοιπόν με τα γεγονότα των σταυροφοριών, για να γίνει το 1118-19 το σύμβολο του τάγματος των Ναϊτών Ιπποτών, και μετά το 1277 η επίσημη σημαία του Αγγλικού Βασιλείου. 

Ουσιαστικά, ο σταυρός του Αγίου Γεωργίου προσλαμβάνει την λειτουργία της νομιμοποίησης, υπό την θρησκευτική έννοια, της πολιτικής εξουσίας και αποκτά μεγάλη σημασία επίσης μέσα στα κοινοτικά πλαίσια και στις τοπικές κυβερνήσεις. Ο ιστορικός Jir Lourda ορίζει μία ευρεία περιοχή μεταξύ του Rodano και της Istria ως η 'λωρίδα των σταυρών', ακριβώς  λόγω του μεγάλου αριθμού των πόλεων που βρίσκονται σε αυτή και είχαν υιοθετήσει τον σταυρό ως σύμβολο τους. Όταν ο Luigi Sturzo ιδρύει το Λαϊκό Κόμμα το 1919, ο σταυρός του Αγίου Γεωργίου είναι λοιπόν από αιώνες συνδεδεμένος με τα λάβαρα πολλών πόλεων. Ο κόκκινος σταυρός σε λευκό πεδίο και πιο ειδικά η σταυροφόρος ασπίδα, θα παραμένει σταθερά ένα σύμβολο που θα συνδυάζει το θρησκευτικό με το πολιτικό περιεχόμενο. Εξάλλου, η διπλή σημασία (πολιτική και θρησκευτική) που αυτό το σύμβολο περικλείει, είναι πηγή έμπνευσης για μία κλάση διανοουμένων που ήδη από το ‘800 είχε εξιδανικεύσει τον μεσαίωνα.

Σημαία της επανάστασης του Πηλίου, το 1821. Ο σταυρός δείχνει την επικράτηση των ορθοδόξων παντού, ο ήλιος επάνω του φανερώνει τον 'ήλιο της δικαιοσύνης' της Ελλάδας και η ημισέληνος κάτω του πεσμένη σημαίνει την πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.