Ο Ν. ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΕΞΙΑ ΚΟΣΜΟΑΝΤΙΛΗΨΗ

Γράφει ο Κωνσταντίνος Κομνηνός

Μία προσωπικότητα, από τις πλέον παρεξηγημένες στην χώρα μας, είναι αυτή του Μακιαβέλλι. Πριν προχωρήσω στην παρουσίαση των πεποιθήσεων του, θεωρώ ότι καθίσταται αναγκαίο να σκιαγραφηθεί η εποχή του. Σύμφωνα με τον Oswald Spengler, ο Ν. Μακιαβέλλι έζησε την εποχή του Μπαρόκ (1500-1800) κατά την οποία σχηματίζονταν ένας κόσμος σε αυστηρή μορφή με την πραγματοποίηση της ιδέας του Κράτους, τη σύγκρουση πόλης και υπαίθρου, τη δημιουργία της τρίτης τάξης (των αστών) και τη νίκη του χρήματος επί των αγαθών1. Από τα παραπάνω καταλαβαίνει κανείς ότι ο Μακιαβέλλι μπορεί να θεωρηθεί ένας στοχαστής που εκπροσωπεί την σύγχρονη εποχή (διάσπαση του αρμονικού «όλου»). Ωστόσο, ο δυναμικός τρόπος σκέψης του, οι επιρροές του από την αρχαιότητα και η επίδραση που άσκησε στη Δεξιά κοσμοαντίληψη τον κατατάσσουν στους στοχαστές που αξίζουν προσεκτικής μελέτης.

Καταρχήν, ο Ν. Μακιαβέλλι ανήκει στην κατηγορία εκείνων των πολιτικών φιλοσόφων, που πιστεύουν ότι «ο άνθρωπος είναι κακός και γίνεται καλός μόνο αν τον εξαναγκάσεις προς τούτο»2. Σε αυτό στηρίχθηκε αργότερα η Δεξιά, έτσι ώστε να υποστηρίξει την αυστηρότατη εφαρμογή των νόμων και την ανάγκη να τονισθεί όχι μόνο ο σωφρονιστικός αλλά και ο παραδειγματικός χαρακτήρας τους. Επίσης, ο ίδιος αναφέρει πως «ένας Ηγεμών δεν πρέπει να αποφεύγει τη μομφή της σκληρότητας προκειμένου να κρατήσει τους υπηκόους του ενωμένους και πιστούς. Διότι με λίγο παραδειγματισμό θα είναι ευμενέστερος από αυτούς, που με πολύ επιείκεια, αφήνουν να δημιουργούνται ταραχές με επακόλουθο δολοφονίες και ληστείες»3.

Κατανοώντας την πραγματική φύση του ανθρώπου προχώρησε σε πολύ ενδιαφέρουσες κρίσεις για την Ηθική, την έννοια της ιδιοκτησίας, το πολιτειακό ζήτημα, τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τη θρησκεία.

Η Μακιαβελλική ηθική παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν, κριτήριο της ηθικής για τους κυβερνήτες και τους ιδιώτες είναι η ύπαρξη του ύπατου σκοπού. Ο ύπατος σκοπός δεν είναι άλλος από το «να υπερασπίζεσαι την Πατρίδα, είτε με ατιμία, είτε με δόξα. Όλα τα μέσα  είναι καλά αρκεί να υπερασπίζεται»4. Αυτό, σε συνδυασμό με την πίστη του στην ανάγκη να ενωθεί το Ιταλικό Έθνος οδήγησαν τον Χέγκελ και τον Φίχτε να τον χαρακτηρίσουν αργότερα ως έναν «αδιαπραγμάτευτο Εθνικιστή»5.

 Όσον αφορά την Ιδιοκτησία, ο Μακιαβέλλι θεωρεί ότι «είναι πολύ φυσικό πράγμα η επιθυμία αποκτήσεως της. Οι άνθρωποι έτσι κάνουν όποτε το μπορούν και γι’ αυτό είναι άξιοι τιμής και όχι μομφής»6. Επίσης, τόνιζε την ανάγκη να μην εμποδίζονται οι πολίτες μέσω της υψηλής φορολογίας και της εγκληματικότητας να αυξήσουν την περιουσία τους και να δίνονται κίνητρα σε όσους επιδιώκουν «να διευρύνουν τους πόρους της πόλεως και του κράτους»7. Η προστασία της ιδιοκτησίας υπήρξε ένα από τα βασικότερα αιτήματα τόσο της Αστικής όσο και της Ριζοσπαστικής Δεξιάς.

Σημαντική είναι και η αντίληψη του για το Πολιτειακό ζήτημα. Οι περισσότεροι έχουν την ψευδή εντύπωση ότι ήταν Μοναρχικός λόγω του βιβλίου του με τίτλο «Il Principe». Η αλήθεια είναι ότι τάσσεται υπέρ της Μοναρχίας μόνο διότι μέσω αυτής μπορεί να ενωθεί το Ιταλικό Έθνος «και αφού επιτευχθεί ο ιερός αυτός σκοπός θα έχουμε καιρό να οικοδομήσουμε τη Μικτή Δημοκρατία»8. Η πίστη του αυτή τον καθιστούσε θαυμαστή του πολιτειακού συστήματος της αρχαίας Σπάρτης και της ρεπουμπλικανικής Ρώμης. Επίσης, κατέκρινε το Σόλωνα επειδή «δεν εξισορρόπησε την εξουσία του λαού με εκείνη του Ηγεμόνος και της Αριστοκρατίας και έτσι η διάρκεια της Αθηναϊκής πολιτείας υπήρξε βραχυτέρα της Σπάρτης»9. Η υποστήριξη του προς τη Μικτή Δημοκρατία πήγαζε από την αποδοχή της θεωρίας ανακυκλώσεως των πολιτευμάτων9 ,που πρωτόδιατυπώθηκε από τον Έλληνα ιστορικό Πολύβιο και γιατί θεωρεί ότι «τίποτα δεν είναι ελαφρότερο και πιο ευμετάβλητο από το πλήθος. Το βλέπεις να καταδικάζει κάποιον σε θάνατο και μετά να κλαίει πικρά για το χαμό του. Το πλήθος υπηρετεί με δουλικότητα ή κυριαρχεί με αναίδεια»10.

Ωστόσο, τη μεγαλύτερη επίδραση στη Ριζοσπαστική  και τη Φασιστική ή Φασίζουσα Δεξιά άσκησε η άποψη του για τις κοινωνικές τάξεις και το πώς πρέπει να λειτουργούν εντός της κοινωνίας για να αναπτυχθεί αρμονικά αυτή. Αρχικά, αναγνωρίζει την ύπαρξη δύο τάξεων, του λαού και της άρχουσας τάξης ή μεγάλους (i Grandi). Στη συνέχεια όμως, προχωρά παρακάτω υποστηρίζοντας πως «τα καλά οργανωμένα κράτη και οι σώφρονες Ηγεμόνες έχουν λάβει κάθε πρόνοια να μην οδηγούν τους Μεγάλους σε απόγνωση και να ικανοποιούν και διατηρούν ευχαριστημένο το λαό.»11.

Έτσι λοιπόν, ο Μακιαβέλλι μας λέει ότι ο εντοπισμός της προσοχής μόνο στο Κεφάλαιο (Φιλελευθερισμός) ή στο λαό (Μαρξισμός) αργά ή γρήγορα είναι καταδικασμένος σε αποτυχία. Επομένως, δεν μένει άλλο παρά η συνεργασία των τάξεων την οποία ο Μακιαβέλλι αποκαλεί σωφροσύνη.

Κλείνοντας θα ήθελα να παρουσιάσω και τη γνώμη του για την θρησκεία γενικότερα και το Χριστιανισμό ειδικότερα. Επηρεασμένος καθώς φαίνεται από τον Πλάτωνα και τη διδασκαλία του για το ρόλο του μύθου στην κοινωνική συνοχή, δηλαδή «τα ψεύδη τα εν δεόντι γιγνόμενα», έγραψε: «Οι Ηγεμόνες και οι Δημοκρατίες που θέλουν να αποφύγουν τη διαφθορά οφείλουν, πάνω από όλα, να διατηρήσουν σε όλη την καθαρότητα, τη θρησκεία, τις τελετές της και τον σεβασμό που της οφείλεται. Δεν υπάρχει σημάδι πιο σίγουρο για την καταστροφή ενός Κράτους από την περιφρόνηση προς την λατρεία του θείου… Έτσι, κάθε τι που ευνοεί τη Θρησκεία πρέπει να διατηρείται έστω και αν είναι ψεύτικο»12. Σε άλλο σημείο αναφέρει «Στη Ρώμη, οι πολίτες εφοβούντο περισσότερο την επιορκία από την παράβαση του νόμου… Η ρωμαϊκή ιστορία αποδεικνύει πόσο χρήσιμη είναι η θρησκεία είναι χρήσιμη στην διοίκηση ενός κράτους»12. Αυτός είναι και ο λόγος, που η Δεξιά σήμερα υποστήριζει την καλλιέργεια του θρησκευτικού συναισθήματος, χωρίς ωστόσο να παραβλέπει ότι η θρησκεία αντλεί την ίδια της την ουσία από την Υπερβατική Αντικειμενική Αλήθεια. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι οι παραπάνω επισημάνσεις του Μακιαβέλλι δεν δηλώνουν πίστη στο θεοκρατικό μοντέλο οργάνωσης του κράτους, αλλά υποταγή της θρησκείας στην κοσμική εξουσία. Αντιθέτως, η κριτική του Χριστιανισμού που ανέπτυξε προήλθε από την εναντίωση του στην προσπάθεια της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας να επεμβαίνει στα της κοσμικής εξουσίας. Παρόμοια κριτική εναντίον των παρεμβάσεων του Πάπα ασκούνταν από τους Γιβελλίνους και το Δάντη, οι οποίοι πίστευαν ότι ο Πάπας έχει δικαιοδοσία στα υπερφυσικά και ο Αυτοκράτορας στα εγκόσμια.  

Παρόλα αυτά, άξια αναφοράς είναι και η σύγκριση Χριστιανισμού και Αρχαίας Θρησκείας. Χαρακτηριστικά γράφει: «Για ποιο λόγο οι σημερινοί άνθρωποι πρόσκεινται λιγότερο στην ελευθερία από άλλοτε; Για τον ίδιο που και τώρα, νομίζω, είναι λιγότερο ισχυροί. Και τούτο, αν δεν κάνω λάθος, οφείλεται, στην διαφορά της θρησκείας. Η θρησκεία μας, έχοντας δείξει την αλήθεια και την μόνη οδό σωτηρίας, μας κάνει να δίνουμε λίγη αξία στη δόξα του εδώ κόσμου… Η αρχαία θρησκεία, ηρωοποιούσε μόνο τους ανθρώπους που είχαν γήινη δόξα. Η δική μας θρησκεία στέφει μάλλον την αρετή της ταπεινοφροσύνης και προσευχής παρά την ενεργό αρετή. Θέτει την υπέρτατη ευτυχία στην άρνηση και περιφρόνηση των ανθρωπίνων. Αντιθέτως, η άλλη, θεωρούσε ως υπέρτατο αγαθό τη μεγαλοψυχία, τη σωματική ισχύ και το κάλλος. Αν η δική μας απαιτεί κάποια ψυχική δύναμη, είναι για να μας προδιαθέσει μάλλον να υποφέρουμε παρά να δρούμε. Αυτές οι αρχές, κάνοντας τους ανθρώπους αδύνατους, τους διαθέτουν έτσι ώστε να γίνουν εύκολα η βορά (=τροφή) των κακών»13.

Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα ότι υποστήριζε μια δυναμική αντίληψη της ιστορίας, σύμφωνα με την οποία τίποτα δεν είναι στάσιμο και μόνο οι δυνατοί μπορούν και πρέπει μέσω του ανταγωνισμού να συμβάλλουν στην εξέλιξη του πολιτισμού.

Υποσημειώσεις:

1.      Oswald Spengler, Η παρακμή της Δύσης,μετ. Λευτέρης Αναγνώστου, Τυπωθήτω – Δάρδανος, σελ.94

2.     N. Machiavelli, Ο Ηγέτης. Με σχόλια Ναπολέοντος και Βολταίρου, εκδ. Δρόμων, σελ 106.

3.     Το ίδιο, σελ. 184.

4.     Το ίδιο, σελ. 15.

5.     Machiavelli, Η χειραγώγηση του Όχλου, εκδ. Ροές, σελ 12.

6.     N. Machiavelli, Ο Ηγέτης. Με σχόλια Ναπολέοντος και Βολταίρου, εκδ. Δρόμων, σελ 59.

7.     Το ίδιο

8.     Το ίδιο, σελ. 48.

9.     Το ίδιο, σελ. 48.

10.  Ο σχολιαστής του έργου του Μακιαβέλλι, Νικόλαος Καλογερόπουλος στο έργο του Ο Ηγέτης, με σχόλια Ναπολέοντος και Βολταίρου αναφέρει περί της θεωρίας ανακύκλωσης των πολιτευμάτων τα έξης: «Τα παιδιά του Ηγεμόνος, γεννημένα στη χλιδή, χάνουν τα προτερήματα του γονέως και προκαλούν την αντιπάθεια. Για να διατηρηθούν στην εξουσία μεταβάλλονται (όπως τα παιδιά του Πεισίστρατου) σε Τυράννους. Το πλήθος οπλίζεται και τους ανατρέπει. Οι ελευθερωταί αναλαμβάνουν την εξουσία. Στην αρχή κυβερνούν, όπως ο Σόλων, δίκαια, εφ’ όσον προτιμούν το συμφέρον τον πολλών. Και πάλι όμως τα παιδιά εκφυλίζονται. Η προηγούμενη κυβέρνηση της Αριστοκρατίας μεταβάλλεται σε Ολιγαρχία. Τελικώς ο λαός επαναστατεί και τους ανατρέπει. Εγκαθιδρύει Δημοκρατία. Αλλά και αυτή δεν επιζεί, μεταβάλλεται σε Οχλοκρατία, όπως κατά την εποχή του Πλάτωνος ο οποίος ομιλεί για «πόλεως νόσημα». Κάθε άτομο υπακούει στα πάθη του και καθημερινώς επικρατεί αδικία. Ο λαός επιζητώντας τρόπο λυτρώσεως επανέρχεται στην αρχική κατάσταση. Αναζητά τον Ένα, τον Ηγεμόνα και Αισυμνήτη, που θα επιβάλλει την τάξη και το δίκαιο».

11.   N. Machiavelli, Ο Ηγέτης. Με σχόλια Ναπολέοντος και Βολταίρου, εκδ. Δρόμων σελ. 181.

12.  Το ίδιο, σελ. 208.

13.  Το ίδιο, σελ 136.

14.  Το ίδιο, σελ 138.