H ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΤΩΝ ‘ΘΕΩΝ’, ΜΙΑ ΟΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΕ ΔΕΚΑ ΙΔΕΕΣ

Άρθρο του Pierluigi Panza                                                                                     

Μετάφραση: Ιωάννης Αυξεντίου

Γύρω στο δέκα χιλιάδες πριν από το Χριστό, οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες προγονοί μας άρχισαν να εγκαθίστανται σε χωριά ψαράδων, να εκτρέφουν ζώα, να καλλιεργούν το σιτάρι και να υπερασπίζονται  εδάφη που περιβάλλοταν από μία περίφραξη. Έτσι, ξεκίνησε μία ιδέα οργάνωσης που τελειοποιόταν με την ανάπτυξη της γραφής, που μας παράδωσε πάνω σε πέτρες ή ρολά τα ονόματα των θεών, των μύθων και των νόμων της κοινότητας. Οι θεοί -κάθε πολιτισμός είχε τους δικούς του αλλά είναι συγκρίσιμοι- μπορεί να ερμηνευθούν ως αρχέτυπα που συνθέτουν ταυτότητες, νόμους, ήθη και παραδόσεις των εγκατεστημένων κοινωνιών και δείχνουν τα ανυπέρβλητα όρια της γνώσης και των τεχνικών εφαρμογών, πέραν των οποίων υπάρχει η Ύβρις, δηλαδή η αλαζονική πρόκληση στο άπειρο. 

Η ερώτηση που το τελευταίο βιβλίο του Marcello Veneziani θέτει είναι η ακόλουθη: με ποια χαρούμενη ασυνειδησία η σύγχρονη κοινωνία εγκατέλειψε αυτή τη μορφή ανθρώπινης ανάπτυξης που άρχισε πριν από 12 χιλιάδες χρόνια. Αυτό το δοκίμιο πάνω στα ‘ουσιαστικά και αποφασιστικά πράγματα’, συνοψίζει σχεδόν όλη τη διαδρομή του κριτικού της κουλτούρας Marcello Veneziani. Για το συγγραφέα, η παράδοση, η κοινότητα και η πνευματική αξία της ζωής είναι συνθήκες – συμβολισμένες  από τους θεούς- οι οποίες τίθενται ως επαναστατικές για τη σύγχρονη, μηδενιστική, πραγματιστική και ατομικιστική κοινωνία, η οποία κρατιέται ενωμένη μόνο από το εργαλείο της παγκοσμιοποίησης, το χρήμα. Όποιος δεν πιστεύει στις ίδιες αξίες πιστεύει στο χρήμα ως το ενοποιητικό μέσο ανταλλαγής, περισσότερο από τις θρησκείες και τις αυτοκρατορίες. Οι ‘θεοί’, δηλαδή οι δέκα λέξεις-κλειδιά του Δεκάλογου στις οποίες ο Veneziani κοιτά με νοσταλγία, είναι μίσχοι που μπορούν να προσανατολίσουν μία μελλοντική αρχαία ανάπτυξη του κόσμου.

Αυτά τα δέκα αρχέτυπα είναι τα εξης: Πολιτισμός, Πεπρωμένο, Πατρίδα, Οικογένεια, Κοινότητα, Παράδοση, Μύθος, Ψυχή, Θεός, Επιστροφή.  Οι ‘θεοί’ που συμβολίζουν αυτές τις λέξεις- κλειδιά νοούνται ως αρχέτυπα προικισμένα με ανοιχτό νόημα. Ο Πολιτισμός, για παράδειγμα, είναι ο ‘θεός’ που συνδέει τους λαούς. Η Οικογένεια, η ‘θεά’ που γεννά νέους ανθρώπους. Η Παράδοση είναι η ‘θεά’ που μεταδίδει τις αξίες. Η ‘θεά’ του τόπου είναι η Πατρίδα. Η Κοινότητα (που αντιτίθεται στη σύγχρονη ωφελιμιστική κουλτούρα) είναι η ‘θεά’ του κοινωνικού δεσμού. Αυτά τα αρχέτυπα προέρχονται από την Αρχή, πριν από τη γέννηση των φιλοσοφικών ιδεών που αργότερα μεταμορφώθηκαν σε ιδεολογίες με καταστροφικές πρακτικές συνέπειες ή που σήμερα απλοποιούνται σε αλγορίθμους. Είναι σταθερές αναφορές, εναλλακτικές της πραγματιστικής όρασης του κόσμου όπου «το αληθινό είναι αυτό που λειτουργεί» (Richard Rorty, Συνέπειες του πραγματισμού). Η Κοινότητα δεν μπορεί να επεκταθεί παγκοσμίως όπως στα  social media, γιατί είναι βασισμένη πάνω σε μία ηθική της τιμής που σημαίνει  τη μετοχή σε κοινές αξίες. H  Παράδοση ως έννοια συνέχειας, πίστης και σεβασμού για όποιον προηγήθηκε από εμάς, είναι το αντίθετο της  εκπαίδευσης που δίνεται από εκείνο τον περιπλανώμενο κληρικό που λέγεται Erasmus (Σ.τ.Μ. αναφέρεται στο παντελώς ανούσιο πρόγραμμα Erasmus για το οποίο έχουμε αναφερθεί σε παλαίοτερο άρθρο του Θεόδοτου) και από εκείνα τα εργοστάσια  διαστροφής της δημόσιας γνώμης που είναι τα social media.

Όλα αποδομήθηκαν: η ιστορία τέθηκε εκτός υπηρεσίας, ο ηλικιωμένος είναι μόνον μία αισχρότητα που πρέπει να την κρύβουμε, απομακρύνεται ο διπλανός μας αλλά θέλουμε να πλησιάσουμε το μακρινό, πολλαπλασιάζονται  ‘οι κυριαρχίες χωρίς κυριότητα’, δεν υπάρχει πια το σπίτι, υπάρχει όμως το  account (ο λογαριασμός στο διαδικτυο). Θριαμβεύει μία κουλτούρα που επικεντρώθηκε πάνω στην οικονομία, την παγκόσμια επικοινωνία και το διαδίκτυο, αποϋλοποιόντας τη Γη και τις ανθρώπινες σχέσεις. Αυτή η κοινωνία των απάτριδων, του ακατάπαυστου, της κοινότητας χωρίς σύνορα και του κόσμου των ψεύτικων ανακατασκευών είναι ο θρίαμβος εκείνου που ο εβραίος συγγραφέας Yuri  Slezkine στο βιβλίο του The Jewish Century αποκάλεσε ‘μερκουριακό εβραϊσμό’ , την κίνηση  που  διαμόρφωσε την παγκοσμιοποιητική νεωτερικότητα, η οποία είναι διαδικτυακή, οικονομικιστική και χωρίς τόπους. Ο Ερμής είναι ο μυθολογικός πατέρας του διαδικτύου και ο Μερκούριους η θεότητα του αδίστακτου  καπιταλισμού.   

Τώρα πλέον μόνον ένας ‘θεός’ μπορεί να μας σώσει, από το infotainment, από την τεχνοεπιστήμη, από τα ντελίρια του ψηφιακού, από τον αισθητικό βιολογισμό. Εάν συνέβαινε αυτό, γνώση και ενατένιση θα επέστρεφαν για να υπερισχύσουν πάνω στο μετασχηματισμό, η παιδεία πάνω στην έρευνα, ο Κόσμος - δηλαδή ένας πολιτισμός με σύνορα και διασυνδέσεις - πάνω στο Χάος. Θα άλλαζε η προτίμηση προς ό,τι είναι νέο και παγκόσμιο και η αδιαφορία για ό,τι είναι παραδοσιακό και τοπικό.   

Για ορισμένους κριτικούς, το σενάριο του Veneziani είναι μόνον η νοσταλγική και αντιδραστική έκφραση για την επιστροφή σε έναν ‘κλειστό’ πολιτισμό (εξού και οι επαναλαμβανόμενες αναφορές στον Πλάτωνα) σε σύγκριση με έναν ‘ανοιχτό’ χωρίς θεμέλια και καθορισμένο μόνο από την αποτελεσματικότητα των μετασχηματισμών του πολιτισμο. Το  λόγιο  και καλογραμμένο δοκίμιο του Veneziani ενοφθαλμίζει, ωστόσο, την αμφιβολία ότι με το θάνατο των θεών και της ιστορίας θα επιστρέψουμε ακριβώς στην προϊστορία, εκείνη των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών χωρίς εργασία, άστεγων, χωρίς παράδοση, εκτεθειμένων στο τυχαίο και ικανών μόνο να μοιράζονται περιστασιακά τρόφιμα σε ασταθείς μικρο-κοινότητες δηλαδή σε μια ζοφερή διάλυση. Στην πραγματικότητα, ένας πολιτισμός, και αυτό είναι το κάλεσμα του βιβλίου, «δεν εκφράζεται στην εξέλιξη της τεχνολογίας και της οικονομίας, αλλά στην ανάπτυξη της τεχνικής και της οικονομίας σε σχέση με τον πολιτισμό και τη ζωή του κάθε λαού.»