Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ

Του Βαρόνου Μυνχάουζεν

Καθώς διάβαζα μία ημέρα ένα περιοδικό, το οποίο περιείχε άρθρα για τις θεατρικές παραστάσεις, μεταξύ άλλων, έπεσε το μάτι μου στο άρθρο για την νέα έκδοση του εμπόρου της Βενετίας του William Shakespeare. Το άρθρο ανάφερε  πως ο συγγραφέας του έργου, που τον έχουν κατηγορήσει για αντισημιτισμό οι σύγχρονοι, είχε γράψει ένα έργο στο οποίο ασκούσε κριτική εναντίον της κατεστημένης κατάστασης περί των ανθρωπιστικών και μειονοτικών ελευθεριών στην Αγγλία του 16ου αιώνα. Συγκεκριμένα έλεγε πως ο τρόπος με τον οποίο ο καλλιτέχνης παρουσίαζε τους ήρωές τους και τον 'κακό' Shylock, ήταν τέτοιος ώστε ο θεατής πιο πολύ λυπόταν τον έμπορο, ο οποίος για χάρη της τεράστιας μνήμης του λαού του πρέπει να αντιδράσει στην καταπίεση που υποφέρει από τους Χριστιανούς Βενετούς. Στις τελευταίες σκηνές του έργου ο Shylock βρίσκεται να ταπεινώνεται και να λοιδορείται από τους Βενετούς 'ήρωες' οι οποίοι του παίρνουν κιόλας όλη την περιουσία σε αποζημιώσεις.  Το κερασάκι στην τούρτα πάντως στο τέλος του έργου είναι πως ο τοκογλύφος αναγκάζεται να βαπτισθεί. Έτσι είχε φανεί πλήρως η υποκρισία και η βιαιότητα των 'ηρώων', μετατρέποντάς τους στα μάτια των σύγχρονων ουμανιστών από ήρωες σε μονοδιάστατους νταήδες.

Αυτή ήταν η σύγχρονη ερμηνεία ενός έργου ηλικίας τριακοσίων περίπου ετών από τους σύγχρονους κριτικούς και σκηνοθέτες. Σε αυτό  βοήθησε  πολύ το γεγονός ότι ο Άγγλος Συγγραφέας του πρωτοτύπου είχε δώσει ιδιαίτερη έμφαση στον χαρακτήρα του εμπόρου. Ο Shakespeare γνωστός για τους μονολόγους, χάρις αυτών τα έργα του διατηρούν μέχρι και τις μέρες μας την σαγήνη τους,  επέτρεπαν μία βαθιά ανάλυση στους σκοπούς, τα κίνητρα και την  σκέψη των χαρακτήρων του. Από την άλλην βέβαια στο συγκεκριμένο έργο οι Βενετοί ζωγραφίζονται ιδιαίτερα λιτά: δηλαδή απλοϊκά χωρίς ιδιαίτερα κίνητρα, χωρίς ιδιαίτερους σκοπούς, ολίγον μονοδιάστατα. Αυτό ήταν ένα μεταξύ των χαρακτηριστικών των έργων του. Σε μία εποχή όπου οι χαρακτήρες γενικά ακολουθούσαν βασικά αρχέτυπα, ο ελληνιστή Σακεσπήρος πρωτοτύπησε με το να προσπαθεί να μπει στα μυαλά των πιο απεχθών χαρακτήρων που θα μπορούσαν να υπάρξουν. Λόγω αυτής της ιδιαιτερότητας σε αρκετά από τα πιο γνωστά του έργα, κύριος χαρακτήρας είναι ο εγκληματίας, ο παραβάτης, ο προδότης, ο κλασσικός 'κακός' των έργων. Παραδείγματος χάριν, ο Βρούτος είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του έργου Ιούλιος Καίσαρας, ή ο Μακμπέθ είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του ομώνυμου έργου, ο οποίος καθοδηγούμενος αρχικά από την γυναίκα του, ύστερα από την υπεροψία του, προδίδει το βασιλιά, σκοτώνει το διάδοχο και την οικογένεια του Δούκα και καταστρέφει τη χώρα, όλα αυτά προμηνύονται στην αρχή του έργου. Οπότε γι’ αυτό το λόγο και ο έμπορος της Βενετίας αποτελεί τον πιο αναπτυγμένο χαρακτήρα στο έργο.

Τώρα όμως πρέπει να φανεί και η ερμηνεία άνευ ουμανισμού του έργου, δηλαδή, να κατανοηθεί η σκέψη των ανθρώπων την εποχή εκείνην. Έχοντας γραφτεί στα χρόνια πριν του διαφωτισμού, όπου ξεπήδησαν δειλά δειλά, και έπειτα με τη χρήση των όπλων, τα εξισωτικά, αδελφοποιητικά, φιλελεύθερα και δημοκρατικά πιστεύω που αργότερα 'εξελίχθησαν' προς αυτά της 'προόδου' και του ουμανισμού, ο άνθρωπος σκεφτόταν πολύ διαφορετικά. Δεν πίστευε σε παγκόσμιες κυριαρχίες αξιών όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα ή στην εξίσωση των ανθρώπων (όλοι οι άνθρωποι ίσοι). Στην περίπτωση της Αγγλίας, πίστευε στον προτεσταντικό χριστιανισμό, και στην βασίλισσα (εκείνη τη περίοδο βασίλευε η Ελισάβετ), στο μίγμα καλό είναι να αναμιχθεί μία πρώιμη μορφή πουριτανισμού και αγγλικού σωβινισμού και ορίστε το αποτέλεσμα. Όπως αναφέρθηκα πριν, ο συγγραφέας αυτός πιο πολύ ανέλυε τους μισητούς χαρακτήρες παρά τους αγαπητούς. Στο έργο το βασικό επιχείρημα του Shylock για το σχέδιο του εναντίον του Ενετού εμπόρου Αντόνιο, είναι ότι ο ίδιος είναι άνθρωπος. Αφότου το σχέδιο του αποτύχει ο Shylock τιμωρείται χάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του, βλέπει την κόρη του να παντρεύεται έναν εθνικό, ενώ για να κρατήσει ένα μέρος της περιουσίας του αναγκάζεται να βαπτιστεί. Προς ενημέρωση, βάσει των Αγγλικών πιστεύω του προτεσταντισμού, το τέλος είναι γλυκό και καλό, μιας και ο αμαρτωλός, παρ’ ολίγον δολοφόνος τοκογλύφος σώζεται από την κόλαση λόγω της βάπτισής του, ενώ όλοι τα ξαναφτιάχνουν με τις μνηστές του.

Πίσω όμως στα περί του ουμανισμού: τι κάνει το έργο αυτό διαφορετικό ώστε βάσει αυτού να παρουσιασθεί η πιο σκοτεινή πλευρά του ουμανισμού; Όπως έχει αναφερθεί στο έργο αυτό ο τοκογλύφος Shylock για να δικαιολογήσει τον τόκο 'καρδίας' του αναφέρεται στο γεγονός ότι είναι άνθρωπος και ότι έχει υποφέρει ο λαός του πολλά. Αυτά τα λόγια κρύβουν το σύγχρονο δαίμονα του πολιτικού μαρξισμού δικαιολογημένου σε προσωπικό επίπεδο μέσω του ανθρωπισμού. Στη σύγχρονη εποχή μία μειονοτική ομάδα άμα συσπειρωθεί γύρω από την καταπίεση της, και δικαιολογηθεί πως αποτελεί ένα κοινωνικό σύνολο, μπορεί να της επιτραπεί το παν. Αυτή την λογική πρεσβεύουν όλες οι σύγχρονες κοινωνικές επαναστάσεις (π.χ. ριζοσπαστικός φεμινισμός, δικαιώματα ομοφυλοφίλων, κτηνοβατών: έχουν κερδίσει δικαιώματα στη Γερμανία, άθεων: παγκόσμια ημέρα βλασφημίας η 30 Σεπτεμβρίου, πρωτότυπος προ-Στάλιν κομμουνισμός κ.ο.κ.) βασίζονται πάνω στην ίδια λογική για να εκδηλωθούνε. Αυτό που ήθελα να δείξω με αυτό το άρθρο είναι η διαφορά της σκέψης και της κοσμολογίας των ανθρώπων πριν την κυριαρχία του διαφωτισμού στην Ευρώπη.