Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ERIC VOEGELIN

Σχόλια και μετάφραση του Αναστασίου Γιαννά

Eric Voegelin

     Στην Ελλάδα, όπου μία cultura  της Δεξιάς είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη, είναι φυσικό αυτό το όνομα να μην λέει τίποτα. Στην χώρα μας  είναι «trendy» ονόματα όπως  ο Theodor W. Adorno,  ο  Jean-Paul Sartre, ή ο Eric Hobsbawm. Τώρα τελευταία είναι «trendy» και ο Στέλιος Ράμφος. Αντίθετα στο εξωτερικό το όνομα του Εric  Voegelin όχι απλώς είναι γνωστό, αλλά τα βιβλία του μελετώνται σε πολλά πανεπιστήμια και γίνονται επιστημονικά συνέδρια αφιερωμένα στο έργο του. Είναι ένας από τους ελάχιστους πολιτικούς φιλοσόφους, που κατανόησε την σημασία του γνωστικού φαινομένου και το πώς αυτό έδρασε αρνητικά πάνω στον Δυτικό πολιτισμό. Διετέλεσε  διευθυντής του Ινστιτούτου Πολιτικών Επιστημών του Μονάχου απ' το 1958 έως  το 1969.Δίδαξε επίσης στο Πανεπιστήμιο της Λουιζιάνας καθώς και στο πανεπιστήμιο  του Στάνφορντ. Στα πιο σημαντικά έργα του συγκαταλέγονται τα «Science Politics and Gnosticism», «From Enlightenment to Revolution» κλπ.                        

   Θα παραθέσουμε ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του «Η νέα Επιστήμη της Πολιτικής»(The New Science of Politics), διότι πιστεύουμε ότι συνοψίζει με τον καλύτερο τρόπο  τις διαστάσεις του γνωστικού φαινομένου: 
«Η ανάλυση των γνωστικών εμπειριών μάς οδήγησε στον εντοπισμό μιας έννοιας της νεωτερικότητας (modernità) που φαίνεται να είναι σε αντίθεση με το συνηθισμένο νόημα αυτού του όρου. Συμβατικά, η ιστορία της Δύσης διαιρείται σε περιόδους που χωρίζονται μεταξύ τους από μία τυπική τομή που τοποθετείται γύρω στα 1500 – και η περίοδος που αρχίζει απ’ αυτήν τη χρονολογία θεωρείται η νεωτερική φάση της δυτικής κοινωνίας. Εάν όμως η νεωτερικότητα ορίζεται ως ανάπτυξη του γνωστικισμού, που ίσως αρχίζει ήδη στον ένατο αιώνα, αυτή μεταβάλλεται, στους κόλπους της δυτικής κοινωνίας, σε διαδικασία η οποία εισχωρεί σε βάθος στην μεσαιωνική της περίοδο. Κατά συνέπεια, η ιδέα μιας ακολουθίας φάσεων θα πρέπει να αντικατασταθεί από εκείνη μιας συνεχούς εξέλιξης κατά τη διάρκεια της οποίας ο σύγχρονος γνωστικισμός επιβάλλεται ως νικητής και εξασκεί την κυριαρχία του πάνω στην παράδοση ενός πολιτισμού που βυθίζει τις ρίζες του στις μεσογειακές ανακαλύψεις της ανθρωπολογικής και σωτηριολογικής αλήθειας. Αυτή η αντίληψη αντανακλά την τωρινή κατάσταση της εμπειρικής ιστοριογραφίας και, συνεπώς, δεν έχει ανάγκη περαιτέρω εξηγήσεων. Παρόλα αυτά, μένει ανοικτό το ζήτημα κατά πόσον η συμβατική περιοδοποίηση έχει ή όχι επίδραση στο όλο ζήτημα του γνωστικισμού: Θα ήταν πράγματι μοναδικό το ότι ένα σύμβολο που κατάφερε να επιβληθεί τόσο πλατιά στην αυτοερμηνεία της δυτικής κοινωνίας, δεν είχε καμία σύνδεση με το βασικό πρόβλημα της αντιπροσώπευσης της αλήθειας.

το εξώφυλλο του βιβλίου

      Στην πραγματικότητα, τέτοια σύνδεση υπάρχει. Η επινόηση μιας σύγχρονης εποχής που αντικατέστησε τον Μεσαίωνα είναι και αυτή ένα από τα σύμβολα που δημιουργήθηκαν από το γνωστικό κίνημα. Αυτή ανήκει στην κατηγορία των συμβόλων τύπου το «Τρίτο Βασίλειο». Αφότου, στον 15^ο αιώνα, ο Biondo χειρίστηκε τη χιλιετία που περιλαμβάνεται μεταξύ του 410 (ο χρόνος της πτώσης της Ρώμης) και το 1410 σαν μία τελειωμένη εποχή του παρελθόντος, το σύμβολο μιας νέας εποχής χρησιμοποιήθηκε απ’ τα επόμενα κύματα των ανθρωπιστών, προτεσταντών και διαφωτιστών διανοουμένων, για να εκφράσουν την αυτογνωσία τους – πως δηλαδή είναι οι [δήθεν] αντιπρόσωποι μιας νέας αλήθειας. Πάντως, ακριβώς γιατί ο κόσμος, κάτω από την ηγεσία των γνωστικών, ανανεώνεται  με  ορισμένη συχνότητα, εάν θεωρηθούν ορθές οι αντιλήψεις τους, είναι αδύνατον να φθάσουμε σε μία περιοδοποίηση λογικά δικαιολογημένη. Σύμφωνα με την έμφυτη λογική του δικού του θεολογικού συμβολισμού, το καθένα από τα γνωστικά κύματα έχει αιτίες [= «προσόντα»] το ίδιο καλές με οποιοδήποτε άλλο, ώστε να θεωρηθεί το μεγάλο κύμα του μέλλοντος. Δεν υπάρχει καμία αιτία για την οποία μία νεότερη περίοδος πρέπει να αρχίζει με τον Ανθρωπισμό αντί με τη [Θρησκευτική] Μεταρρύθμιση ή τον Διαφωτισμό και όχι με τον Μαρξισμό· άρα το πρόβλημα δεν μπορεί να λυθεί στο επίπεδο του γνωστικού συμβολισμού. Για να βρούμε μία «νόμιμη» αιτία της περιοδοποίησης πρέπει να κατεβούμε στο επίπεδο της υπαρξιακής αντιπροσώπευσης: Πράγματι, μία εποχή θα κατέληγε ολοκληρωμένα εξατομικευμένη εάν, στη μάχη για την υπαρξιακή αντιπροσώπευση, χαρακτηριζόταν από μία αποφασιστική επαναστατικού τύπου νίκη του γνωστικισμού πάνω στις δυνάμεις της δυτικής παράδοσης. Εάν το πρόβλημα τεθεί με αυτούς τους όρους, αποκτά περιεχόμενο και η συμβατική περιοδοποίηση. Ενώ σε κανένα από τα ατομικά κινήματα δεν παραχωρείται «προτίμηση» που να βασίζεται στο περιεχόμενο της αλήθειας του, μία εποχή πολύ συγκεκριμένη στη δυτική ιστορία είναι σημαδεμένη απ’ τη [Θρησκευτική] Μεταρρύθμιση, η οποία Μεταρρύθμιση νοείται ως νικηφόρα εισβολή των γνωστικών κινημάτων στους θεσμούς των δυτικών κοινωνιών. Τα κινήματα που πρωτύτερα είχαν μείνει σε μία περιθωριακή κοινωνική θέση – απλώς ανεκτά ή κυνηγημένα ή παράνομα – ξεπετάχτηκαν κατά τη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση με εξαιρετική δύναμη και κατά μήκος ενός ευρύτατου μετώπου, με αποτέλεσμα να κάμψουν την παγκόσμια Εκκλησία και να αρχίσουν τη σταδιακή κατάκτηση των πολιτικών θεσμών στα εθνικά κράτη. Ο επαναστατικός εξακοντισμός των γνωστικών κινημάτων επηρέασε την υπαρξιακή αντιπροσώπευση στους κόλπους της δυτικής κοινωνίας. Πρόκειται για ένα γεγονός τόσο μεγάλων διαστάσεων, που δεν είναι δυνατόν να γίνει εδώ ούτε μία γρήγορη περιγραφή των γενικών του χαρακτηριστικών».

Perino del Vaga, Η Πτώση των Γιγάντων 1530-1532

    «Αυτοί οι συλλογισμοί ανοίγουν μία προοπτική στην μελλοντική δυναμική του πολιτισμού. Ο σύγχρονος γνωστικισμός δεν έχει χάσει καθόλου την ενέργειά του. Αντιθέτως, υπό τη μαρξιστική του μορφή επεκτείνει την περιοχή δράσης του στην Ασία, ενώ άλλες μορφές γνωστικισμού, όπως ο προοδευτισμός, ο θετικισμός και ο επιστημονισμός εισχωρούν σε άλλες περιοχές - υπό την μορφή «δυτικοποίησης» και ανάπτυξης στις καθυστερημένες χώρες. Και μπορούμε κάλλιστα να πούμε ότι στην ίδια τη δυτική κοινωνία, αυτή η ενέργεια δεν εξαντλήθηκε καθόλου και η δική μας ‘δυτικοποίηση’ συνεχίζεται ακόμη. Εμπρός σ’ αυτήν την επέκταση σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι αναγκαίο να επαναλάβουμε την αυτονόητη αλήθεια ότι η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει. Το κλείσιμο της ψυχής στον σύγχρονο γνωστικισμό μπορεί να καταπιέζει την αλήθεια της ψυχής, όπως επίσης τις εμπειρίες της που φανερώνονται στη φιλοσοφία και στον Χριστιανισμό, όμως δεν μπορεί να ξεκόψει την ψυχή και τη Θεϊκή υπεροχή της από την πραγματικότητα. Οπότε αυθορμήτως δημιουργούνται οι ερωτήσεις: Για πόσο διάστημα μπορεί να διαρκέσει αυτή η καταπίεση; Και τι θα συμβεί, όταν η επί μακρόν αυστηρή καταπίεση θα οδηγήσει σε μία έκρηξη; Αυτές οι ερωτήσεις όσον αφορά τη δυναμική του μέλλοντος, είναι νόμιμες, διότι προέρχονται απ’ την εφαρμογή, μεθοδολογικά ακριβή, της θεωρίας με μία συνιστώσα, επαληθευμένη εμπειρικά, του σύγχρονου πολιτισμού. Παρόλα αυτά δεν θα ήταν σωστό να αφεθούμε σε προβλέψεις όσον αφορά τη μορφή που τελικά θα πάρει η έκρηξη, εκτός της λογικής εικασίας ότι η αντίδραση ενάντια στον γνωστικισμό θα έχει παγκόσμιες διαστάσεις όπως και η επέκτασή του. Οι παράγοντες που περιπλέκουν την κατάσταση είναι τόσο πολλοί, που οποιαδήποτε πρόβλεψη φαίνεται παρακινδυνευμένη. Επίσης όσον αφορά τη δική μας, τη δυτική κοινωνία, δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε το γεγονός ότι ο γνωστικισμός, παρόλη τη μεγάλη επίδρασή του, δεν κυριαρχεί εντελώς ανεμπόδιστος . η κλασσική και χριστιανική παράδοση της δυτικής κοινωνίας είναι ακόμη ζωντανή. Επίσης εμφανίζεται μία πνευματική και διανοητική αντίσταση ενάντια στον γνωστικισμό. Αυτό, στις διάφορες μορφές του, είναι ένας σπουδαίος παράγοντας στην κοινωνία μας - ακριβώς όπως και η επανακατασκευή μιας επιστήμης του ανθρώπου και της κοινωνίας είναι ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα του τελευταίου μισού αιώνα. […] Μόνο σε ένα σημείο είναι δυνατή μία πρόβλεψη: στην εποχή της έκρηξης. Φυσικά, μία ακριβής χρονολογία είναι αδύνατον να δοθεί. Όμως ο γνωστικισμός περιέχει μέσα του ένα παράγοντα αυτοδιάλυσης και αυτός ο παράγοντας μας επιτρέπει να πούμε ότι, με μεγάλη πιθανότητα, αυτή η χρονολογία είναι λιγότερο μακρινή από όσο σε πρώτη ματιά θα μπορούσαμε να σκεφτούμε, εάν λάβουμε υπ’ όψιν τη σημερινή δύναμη του γνωστικισμού. Αυτός ο παράγοντας αυτοδιάλυσης αποτελεί τον δεύτερο κίνδυνο του γνωστικισμού ως πολιτικής θεολογίας.[…] 

O Ουροβόρος, γνωστικό σύμβολο

     Η γνωστική πολιτική λοιπόν είναι αυτοκαταστροφική, διότι παραβλέποντας τη δομή τής πραγματικότητας οδηγεί σε μία συνεχή κατάσταση πολέμου. Αυτό το σύστημα αλυσιδωτών πολέμων μπορεί να τελειώσει μόνο με δύο τρόπους: Ή θα επιφέρει τρομακτικές φυσικές καταστροφές και συναφείς επαναστατικές μεταβολές της κοινωνικής τάξης πέρα από κάθε λογική πρόβλεψη ή με τη φυσική διαδοχή των γενεών θα οδηγήσει στην εγκατάλειψη του γνωστικιστικού οραματισμού προτού να συμβεί το χειρότερο. Με αυτήν την έννοια πρέπει να νοηθεί η προαναφερθείσα δήλωση, ότι το τέλος του γνωστικού ονείρου είναι, ίσως πιο κοντά απ’ όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά». Eric Voegelin, 1952